Главная » Статьи » Avtoolam

Машиналарнинг эскириш ва ейилиш асослари

Машиналар ишлаётганда туташ деталлар уртасида рухсат этилмаган катталикдаги тиркишлар пайдо булиб, улар машиналарнинг меъёрида ишлашини бузади.  Бундай ходисанинг асосий сабаби туташ деталларнинг ейилишидир.

Ейилиш   тезлиги деганда ейилиш катталигининг шу ейилиш учун кетган вактга нисбати тушунилади. Ейилиш жадаллиги деб, ейилиш катталигининг шу ейилиш содир булган йулга ёки бажарилган иш хажмига нисбатига айтилади.

Аксарият ишкаланувчи сиртлар учун ейилишнинг вактга намунали богликлиги 1- расмда келтирилган куринишга эга булади. Расмдаги чизикнинг I кисми сийкаланишга, II кисми - меъёрида ейилиш даврига, III кисми эса фалокатли ейилиш даврига мос келади. tчек нукта чекли (энг катта) ейилишга тугри келади. Бу нуктадан ортик ейилган детални ишлатиш максадга мувофик булмайди. Расмдаги колган белгилашлар куйидагиларни англатади: а10 - вал улчамининг номинал улчамдан фарки; а20 - тешик улчамининг номинал улчамдан фарки;  а1а2 - бошлангич тиркиш;  0tсий  - сийкаланиш вакти; s1s2 - сийкаланишдан кейинги тиркиш; tсий tчек - меъёрида ишлаш вакти; b1b2 - чекли тиркиш булиб тиркиш, бундан катталашганда туташма ишлай олмайди;  Uk1, Uk2- вал ва втулканинг чекли ейилиши.

Туташманинг ундан бундан кейин фойдаланиб булмайдиган даражада ейилиши чекли ейилиш дейилади. Ейилиш тезлиги ва чекли ейилиш киймати маълум булса, мазкур туташма чекли даражада ейилгунга кадар канча вакт ишлашини хисоблаб топиш мумкин булади.

Ейилиш - ишкаланишда детал улчамларининг тобора узгариб бориши жараёни булиб, у материалнинг сиртки катлами ажралиб кучиши ва колдик деформациясида намоён булади.

Ейилиш турларининг бир канча таснифлари мавжуд. ГОСТ 16529-70 га мувофик ейилиш турларини куйидагича таснифлаш кабул килинган.

1. Механик ейилиш .

2. Молекуляр - механик ейилиш .

3. Занглаб - механик ейилиш (бу турга фреттинг ходисаси туфайли ейилиш хам киради).

4. Абразив таъсирида ейилиш (бу турга гидроабразив ва газ - абразив таъсирида ейилиш хам киради).

5. Толикиб ейилиш.

6. Эрозион ейилиш.

7. Кавитацион ейилиш.

8. Кадалиб ейилиш.

9. Оксидланиш натижасида ейилиш .

Шуни айтиб утиш керакки, муайян иш шароитларида ейилиш жараёнига таъсир килувчи ташки омилларнинг узгариши ейилиш турининг хам узгаришга олиб келиши мумкин. Ейилишнинг хар хил турларини урганиш ва уларнинг содир булиш конуниятларини аниклаш машиналар пухталигини оширишга ёрдам беради.

Толикиб ейилиш. Толикиб ейилиш назариясига кура, ейилиш жараёни туташувчи сиртлар куп марта деформацияланиши натижасида улардаги микронотекисликларнинг аста - секин парчинланиши ва толикиб емирилишидан иборатдир.

Атроф - мухитнинг адсорбцион - кимёвий таъсир курсатиши бу жараённи жадаллаштиради, сиртки катламдаги материалнинг пластик деформацияланиши ва кейин муртлашиши натижасида емирилишини осонлаштиради.

Материалнинг емирилишигача булган цикллар сони n фрикцион богланишнинг бузилиш турига боглик булади. Масалан, микрокиркилиш булганда материалнинг ажралиши бир карра таъсирда (n = 1) руй беради, пластик уринишда - материалнинг емирилиши куп карра таъсирда (1<n<106), эластик уринишда эса жуда куп сонли уринишда (n®¥) руй беради.

Абразив таъсирида ейилиш. Абразив таъсирида ейилиш тури хавода чанг куп булган шароитда купрок учрайди. Урта Осиёда машиналар айнан мана шундай шароитда ишлайди. Шу сабабли бундай шароитда машина деталларининг тахминан 80 фоизи абразив таъсирида ейилиш натижасида ишдан чикади.

Ейилтирувчи зарралар минерал абразив зарралар булиши хам, касмок хам булиши, туташ материаллардан бирининг ейилиши натижасида пайдо булган парчинланган металл махсулотлар ёки унинг таркибий кисмлари булиши хам мумкин. Улар турли шаклларда ёки уларнинг кирралари ва ёклари ейиладиган сиртга нисбатан турли  томонларга караган булиши мумкин. Шунинг учун бу кирра ва ёкларнинг хаммаси хам материалнинг сиртки катламини киркиш ва йунишда катнашавермайди, уларнинг бир кисми зарра ва материалнинг каттикликлари нисбатига, шунингдек зарра улчамлари билан туташмадаги тиркишнинг улчамлари орасидаги нисбатга караб материални эластик ёки пластик деформациялаши мумкин. Абразив таъсирида ейилиш механизми ейилаётган сиртда ё юпка киринди куринишида, ёки синдирилган материал тарзида, ёхуд дисперс булаклар куринишида катлам ажралиб чикишидан иборат.

Абразив зарралар деталнинг сирти билан куп марта узаро таъсирлашиши натижасида металнинг ишчи хажмида катламларнинг силжиш зичлиги ортади. Ана шу силжишларда тупланган энергия хисобига, мазкур силжишларнинг узаро таъсирлашуви энергияси, нуктавий нуксонлар ва бошка фазаларнинг аралашмалари билан узаро таъсирлашуви энергияси хисобига деталлар сиртки катламларида эркин энергия захираси купаяди. Хар кандай тизимнинг эркин энергия захирасини камайтиришга булган интилиши янги сиртлар пайдо булган, яъни микродарзлар юзага келган пайтда амалга ошади. Мазкур микродарзларнинг абразив зарралар таъсирида макродарзларга айланиши ейилиш зарраларининг ажралиб чикишига олиб келади. Абразив зарра материалга узатадиган энергия структурадаги узгаришларнинг мустахкамланиши, янги фазаларнинг ажралиш жараёнларига ва сиртки катламдаги бошка ходисаларга сарфланади. Металларнинг микрохажми структурадаги узгаришларнинг амалга ошишига (агар бу мумкин булса), янги фазаларнинг ажралишига, колдик зурикишлар хосил булишига, атомлараро богланиш кучларини енгишга ва янги сиртлар хосил булишига етарли булган чекли катталикдаги энергияни узига сингдирган пайтда материал емирилади.

Абразив таъсирида ейилиш намоён булиши учун абразив зарраларнинг каттиклиги ейиладиган ишкаланувчи сиртникидан юкорирок булиши шарт. Экскаватор чумичлари ва тупрок ишлари билан боглик бошка машиналарнинг ишчи курилмалари абразив таъсирида ейилади. Ейилишнинг бу турида деталларнинг ейилишга чидамлилиги уларнинг материали каттиклигига тугри мутаносиб булади.

Гидроабразив ва газ - абразив ейилиш жараёни абразив зарраларнинг таъсир килиш бурчагига боглик. Газ - абразив таъсирида ейилиш чангсимон ёнилгида ишловчи козонларда, пневматик ташиш курилмаларида ва шу кабиларда кузатилади. Гидроабразив ейилишга ёнилги ва гидравлика тизимлари, турли кувурли утказгичлар, насосларнинг, таксимлагичларнинг деталлари дучор булади.

Абразив катламга ишкаланишдаги ейилиш жуда кенг таркалган булиб, кишлок хужалик машиналари ва тракторларнинг, йул, тог-кон, курилиш хамда ташиш машиналарининг деярли хамма ишкаланувчи кисмларида учрайди. Бундай ейилишга туташ деталлар орасига кириб колган эркин абразив зарралар сабаб булади.

Абразив катламга ишкаланишдаги ейилиш:

а) бир сиртга кадалиб колган абразив зарралар таъсирида бошка сиртнинг тирналиши натижасида;

б) сиртлар орасида абразив зарралар харакатланиши натижасида содир булади. Кейинги холда сиртларда юза уйиклар пайдо булади.

Агар ишкаланувчи сиртлар орасида куп микдорда абразив зарралар булса, уларниг бир кисми материални киркади (тирнайди), бошка кисми эса уни уяди. Зарраларнинг талайгина кисми сиртда хеч кандай из колдирмасдан харакатланади. Абразивларнинг бир кисми майдаланади. Зарраларнинг майдаланиш жараёни ейилиш жадаллигига жуда катта таъсир курсатади. Абразив зарра майдаланиши ёки юмшок материал “ичига ботиб кетиши” туфайли уларнинг фаоллиги пасайиши мумкин.

Оксидланиш натижасида ейилиш. Мойлаш материаллари таркибида хамиша маълум микдорда эриган ва эримаган кислород булади. Ишкаланиш чогида мухитнинг фаол таркибий кисмлари билан деталнинг сиртки катламлари материаллари уртасида киёвий реакцияларнинг кечиши учун кулай шароит юзага келади. Мавжуд булган эластик ва пластик деформациялар ушбу реакцияларнинг кечишини тезлаштиради. Детал сиртида асосий материал билан мустахкам бирикмаган оксид пардалари пайдо булади. Сирпаниш пайтида бу пардалар сиртдан ажралади. Куп марта такрорланадиган бу жараён оксидланиш натижасида ейилиш деб аталади ва детал улчамларининг узгаришига олиб келади.

Маълумки, ишкаланиш ва ейилиш жараёнлари натижасида материалларнинг жуда юпка сиртки катламларида мураккаб ходисалар руй беради. Детал сиртининг сифати сиртнинг гадир-будирлиги, сиртки катламнинг физик-механик холати, микроструктураси ва хоказолар билан аникланади. Сиртки катламнинг сифат курсаткичлари деформацияланиш параметрларига, хароратга, адсорбция, диффузия, механик ва фаза буйича мус-тахкамланиш, бушашиш ходисаларига боглик равишда узгариши мумкин. Машина деталларнинг ейилишга чидамлилиги технологиявий ишлов бериш пайтида шаклланадиган сиртлар сифатининг бирламчи хусусиятларига хам, бевосита ишкаланиш пайтида пайдо булиб, ривожланадиган иккиламчи ходисалар: ишчи сиртлар геометрияси хамда хоссаларининг узгаришига хам боглик. Шу сабабли, технологик ишлов бериш пайтида сиртки катламларнинг шундай геометрияси хамда шундай бирламчи структуралари ва хоссаларини яратиш керакки, улар муайян иш шароитларида яхши томонга узгарадиган булсин.

Оксид пардаларининг вазифаси ювенил (ялангоч) сиртлар узаро уринганда мукаррар равишда содир буладиган ёпишиб колиш ходисасидан саклашдан иборат. Бирок, оксид пардалари факат ейилишдан химоялабгина колмасдан, балки улар ана шу ейилишни келтириб чикарувчи омил булиши хам мумкин. Буни шундай тушунтириш мумкин: купгина металларнинг оксидлари жуда каттик булади, шу сабабли куп холларда улар ишкаланувчи сиртлардан осонгина кœчиб чикади. Ажралган оксид зарралари абразив таъсирга эга булади ва ейилишни юзага келтириши мумкин. Абразив мухит мавжуд булган шароитда эса металнинг айрим жойларида зурикиш жуда кучайиб кетиши окибатида сиртнинг оксидланиши ва емирилиши жадаллашади.

Ейилиш жадаллигига деталлар сиртининг гадир - будурлиги катта таъсир курсатади. Бу таъсир сийкаланиш даврида айникса кучли булади. Шу боис деталлар сиртининг энг макбул, яъни ишкаланувчи жуфтликнинг энг кам ейилишини таъминлайдиган гадир - будурлигини танлаш катта ахамият касб этади. Агар деталларни тайёрлаш жараёнида гадир - будирликнинг мазкур ишкаланиш шароити учун энг макбул баландлигини хосил килишга эришилса, у холда ейилиш жараёнида у узгармайди ва деталнинг сийкаланиш вакти ва ейилиши энг кам булади.

Машиналарнинг пухталигига, ейилишдан ташкари, бошка катор омиллар хам таъсир курсатади. Бу омилларга биринчи навбатда материалларнинг толикишини, пластик деформацияланишини, эгилувчанлигини йукотишини, магнитланишини, тош (накип) ва сухта хосил булишини, электр - механик ва электр - эрозион шикастланишини, кавитация ходисасини киритиш керак.

Материалнинг толикиши. Машина ишлаётган вактда ундаги кисм ва агрегатларнинг куп деталлари ишораси узгарувчан юкланишларга дучор булади. Материалларнинг толикиши деганда, катталиги ёки ишораси жихатдан узгарувчан юкланишлар куп марта таъсир килиши натижасида металда дарзлар пайдо булиши ва аста-секин катталашиб бориши тушунилади. Юкланишлар таъсирида пайдо булувчи зурикиш гарчи материалнинг мустахкамлик чегарасидан ошмаса хам, уни аста - секин емирилишга олиб келади.

Материалларнинг толикиб емирилишга каршилик курсатиш хусусияти уларнинг мустахкамлиги деб аталади. Толикиш чегараси детал сиртининг сифатига хамда фойдаланиш омиллари: детал сиртининг занглаши, ейилиши, механик шикастланишига боглик. Бу омиллар зурикишнинг кучайишига олиб келади. Материалларнинг толикиши билан боглик жараёнлар “Машина деталлари” фанида батафсилрок куриб чикилади.

Пластик деформациялар. Иш жараёнида деталларнинг бир кисмига анча юкори харорат ва катта кучлар таъсир этади, натижада уларнинг айрим жойларида материалнинг эластиклик чегарасидан юкори булган зурикиш руй беради ва пластик деформацияланиш содир булади. Бунда баъзи деталлар (рессора пружиналари ва хоказо) узининг геометрик улчамлари ва шаклини узгартирмаган холда эгилувчанлик хоссаларини йукотади.

Магнитланганликнинг йуколиши. Кизиш, урилиш натижасида ва электромагнит майдонлар таъсир этиши окибатида ускуналарнинг деталлари (генераторлар, роторлар, магнето ва хоказо) геометрик улчамларини саклаб колади, аммо магнитланиш хоссаларини йукотиш туфайли ишлаш кобилиятидан махрум булади.

Тош хосил булиши. Таркибида магний ва калций тузлари булган сувдан фойдаланилганда совитиш тизими деталларининг деворларида тош хосил булади. Бу тош сувда кам эрийдиган тузлар ва хар хил механик аралашмалардан иборат булади. Тош катлами иссикликни ёмон утказади ва деталларнинг совушини кескин ёмонлаштиради, бу эса уларнинг ишлаш кобилияти йуколишига олиб келади.

Сухта. Сухта деталлар сиртига кучли кизиган газлар хамда ёнилги ва мойнинг ёниш махсуллари таъсир этиши натижасида юзага келади. Сухта иссиклик узатилиш жараёни меъёрида кечишини бузади, бунинг натижасида эса куп холларда деталлар хаддан ташкари кизиб кетади, баъзи холларда улар сиртидан дарз кетади.

Занглаш (коррозияланиш). Автомобиллар, тракторлар ва кишлок хужалик машиналарининг канотлари, капоти ва кабинасининг копламаси занглашга энг куп дучор булади. Кимёвий занглашга металларга курук газлар таъсири этиши окибатида пайдо буладиган шикастланишлар киради. Электр - кимёвий занглаш электролиз таъсирида руй беради.

Эскириш. Материалларнинг механик хоссалари уларнинг эскириши натижасида ёмонлашади. Буюмларнинг эскириши атроф - мухит (хаво кислороди, паст харорат, ёруглик) хамда ишлатиш шароити (хароратнинг, намликнинг узгариши, абразивлар ва хоказо) таъсирида уларнинг физик - кимёвий хоссалари узгаришидан иборат. Материалнинг эскириши окибатида металмас материаллардан ясалган деталларда дарзлар пайдо булади, уларнинг эластликлиги ва мустахкамлиги пасаяди.

Кавитация. Кавитацион емирилишлар суюкликли совутиш тизимига эга булган моторлардаги цилиндрлар гилзасининг сиртида нукталар тарзидаги уваланиш куринишида, гидравлик тизим агрегатлари деталларида кузатилади. Кавитация натижасида суюкликнинг босими кескин узгариши эвазига буг, газ ёки хаво билан тулган пуфакчалар пайдо булади. Бу пуфакчалар ичидаги босим буг босимига мос келади. Пуфакчалар бирлашиб, ёрилганда якин атрофдаги сиртларни шикастлай оладиган даражада кучли харорат ва босим юзага келади.

 

 

 

Категория: Avtoolam | Добавил: azizjon_ibragimov (14.10.2015)
Просмотров: 1570 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
avatar