Ҳуқуқни тадбиқ этиш ва қўллаш тушунчалари ва шакли

Ҳуқуқ нормалари хаётга тадбик этилсагина у мазмун касб этади ва жамият учун ахамиятга эга булади. агарда ҳуқуқ тадбик этилмас экан охир окибатда у узининг мохиятини бутунлай йукотади. Жамиятдаги ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг  самараси куп жихатдан ҳуқуқ нормаларини тугри тадбик этишга боглик.

Дархакикат мавжуд ҳуқуқ нормаларини амалда кулламасдан туриб, давлдат ижтимоий муносабатларини уз максади йулида тартибга сололмайди. Энг умумий ва кенг маънода олганда, ҳуқуқий нормаларни тадбик этиш – бу ҳуқуқий нормалар ёрдамида ижтимоий муносабатларга таъсир этишдир.

Ҳуқуқни тадбик этиш – бу давлат томонидан юридик жихатдан мустахкамланган ва кафолатланган имкониятларнинг амалга оширилиши хамда уларни кишилар ва уларнинг ташкилотлари фаолиятида хаётга тадбик этишдир.

Баъзи юридик адабиётларда «ҳуқуқни тадбик этиш», «ҳуқуқий нормаларни тадбик этиш», «ҳуқуқий нормани амалга ошириш», «ҳуқуқий нормани кулланиш» каби тушунчалар юзасидан мунозарали фикрлар мавжуд.

Купчилик назариётчи олимларнинг фикрларича ҳуқуқий нормаларни тадбик этиш – бу ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш демакдир.

«Тадбик» этиш сузи лотинчадан олинган булиб, “realis”, моддий ёки моддийлаштириш деган маънони англатади. Хозирги кунда бу суз купрок у ёки бу режани дастур ва лойихаларни, максадларни ва х.кларни хаётда амалга ошириш ёки уларни тадбик этиш маъносида кулланилади. “Ҳуқуқни тадбик этиш” термини юкоридаги мазмунга мос келади. Дархакикат, ҳуқуқ номоддий куринишга эга булса хам, у кишиларнинг фаолиятларида, фаол ҳуқуқи ва юриш-туришларида, уларнинг моддий ва маънавий кадриятлардан фойдаланганларида тадбик этилиб моддийлашади.

Ҳуқуқни тадбик этиш мураккаб жараён булиб, у маълум муддат мобайнида амалга оширилади. Бу жараённи нафакат субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар эгалари (шахслар), балки давлат хам узининг органлари, яъни ҳуқуқин ижод килувчи, ҳуқуқни ижро килувчи, ҳуқуқни кулловчи органлар оркали иштирок этади.

Купгина юридик адабиётларда ҳуқуқни тадбик этишнинг шакллари турлича курнишларда булиб, уларни умумлаштирган холда куйидагича таснифлаш (классификациялаш) мумкин (схемага каралсин).

1. Ҳуқуқни тадбик этишнинг норматив хужжатларда курсатилган коидаларни кулланиш даражасига кура уч хил шаклини курсатиш мумкин:

1. Ҳуқуқий фаолият амалга ошириладиган умумий вазифалар ва тамойиллар уз ифодасини топган конунлар хамда моддаларнинг мукаддималарида кузда тутилган умумий курсатмаларни тасдик этиш;
2. Ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқий холатини, хамда ваколатлар доирасини урнатувчи умумий нормаларни тадбик этиш;
3. Муайян муносабатларда муайян ҳуқуқи нормаларни тадбик этиш;

2.Ҳуқуқни тадбик этиш субъектларига кура уни куйидаги икки шаклини курсатиш мумки: индивидуал ва биргаликда тадбик этиш куринишидаги. Ҳуқуқ нормаларини амалда куллинилиш учун давлат органлари, жамоат ташкилотлари ва баъзи фукароларнинг маълум даражадаги амалий фаолияти талаб килинади.  Ҳуқуқ нормалари кишиларнинг маълу муносабатларига нисбатан тадбик килинадив ва шунга кура муайян ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, узгариши ёки тухтатилиши содир булади.

3.Ҳуқуқни тадбик этувчи субъектлар фаолияти характерига кура, турт хил шаклни курсатиш мумкин

1. ҳуқуқ нормасига риоя килиш, ҳуқуқ нормасини бажариш, ҳуқуқ нормасидан фойдаланиш ва ҳуқуқ нормасини куллаш.
2. Ҳуқуқ нормаларига риоя килиш – бу ҳуқуқ нормалари белгиланган мажбуриятларни бажариш ва ҳуқуқ нормаси  ман этилган харакатларни содир этмасликдан иборат;
3. Ҳуқуқ нормаларини бажариш – одатда хаётга тадбик этиш билан боглик булган мажбурият юкловчи конунларни фаол (актив) харакатлар билан бажариш;
4. Ҳуқуқ нормаларидан фойдаланиш – бунда ҳуқуқ нормалари оркали тартибга солинадиагн ижтимоий муносабатлар катнашчиларининг тегишли нормаларида назарда тутилган ҳуқуқлардан фойдаланищ;
5. Ҳуқуқ нормаларини куллаш – маълум юридик ишлар буйича юридик фактлар ёки муайян ҳуқуқ нормаларига асосланиб, ваколатли органлар ёки мансабдор шахслар томонидан индивидуал карорни тайёрлаш ва уни кабул килиш билан боглик булган давлат хокимияти фаолиятидир.

Ҳуқуқни тадбик этишнинг юридик механизми турли хил булиб, унинг мазмуни у ёки бу мамлакатнинг ҳуқуқий тизими хусусиятлари билан белгиланади.

Ҳуқуқни тадбик этиш жараёни давлат ва унинг органлари игштирокисиз содир булади. Фукаролар ва ташкилотлар ҳуқуқий муносабатларга ихтиёрий, мажьурлов кучисиз ва узаро келишувига асосан киришадилар ва шу муносабат оркали узларининг субъектив ҳуқуқларидан фойдаланадилар, мажбуриятларни бажарадилар хамда конун биланг урнатилган нормаларга риоя киладилар. Шу билан бирга баъзи холларда ҳуқуқни тадбик этиш учун давлатнинг аралашуви зарурияти тугилади, чунки бусиз ҳуқуқни амалга ошириш мумкин булмай колади.

Бир катор ҳуқуқий муносабатлар давлат органларининг бевосита иштироки билан белгиланади. Масалан, армия сафларига чакириш, фукароларнинг нафака олиш ҳуқуқини амалги ошириш учун тегишли ижтимоий таъминот органининг карорини чикарилиши ва х.к

Умуман олганда, давлатнинг ҳуқуқини куллаш борасидаги фаолияти жамият манфаатларидан келиб чикади ва конунга мувофик равишда амалга оширилади.

Ҳуқуқни куллаш – бу маълум юридик ишлар буйича юридик фактлар ёки муайян ҳуқуқ нормаларига асосланиб, ваколатли органлар ёки мансабдор шахслар томонидан индивидуал карорни тайёрлаш ва уни кабул килиш билан боглик булган хокимлик фаолиятидир.

Ҳуқуқни куллашнинг куйидаги белгилари мавжуд:

1.  Давлат хокимияти функциясини куллаш ваколатига эга булган органлар ёки мансабдор шахслар томонидан амалга оширилади;

2.  Индивидуал харакатга эга;

3.  Муайян ҳуқуқий окибатларни – субъектив ҳуқуқ, мажбуриятлар, жавобгарликларни урнатишга йуналтирилган булади;

4.  Махсус белгиланган процессуал шаклларда амалга оширилади;

5.  Индивидуал харакатга эга булган юридик карор чикариш билан якунланади.

Юкоридагилардан хулоса килиб шуни таъкидлаш мумкинки, ҳуқуқий нормаларни куллаш давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат ташкилотлари ва фукаролар томонидан амалга оширилади.

2. Ҳуқуқни қўллаш. Ҳуқуқни қўллаш босқичлари.

Ҳуқуқ нормаларини куллаш -  бу мураккаб жараён булиб, у уз ичига куйидаги боскичларни камраб олади:

1.  Ҳуқуқ нормаси билан тартибга солиниши лозим булган юридик ишнинг фактик томонини урганиш ва урнатиш;

2.  Курилаётган юридик ишга мос келадиган ҳуқуқ нормасини тахлили килиш ва жойлаш;

3.  Курилаётган юридик иш буйича хокимият кучга эга булган тегишли карор, яъни кулланиш актини чикариш.

Бу боскичларда амалга ошириладиган харакатларнинг хаммаси конунчилик  талаблари асосида ваколатли давлат органлари, мансабдор шахслар ёки жамоат ташкилотлар томонидануларнинг ваколатлари доирасида олиб борилиши лозим.

Юкорида кайд этилган ҳуқуқ нормаларини куллаш боскичларининг куйидагича тахлил килиш мумкин:

1. Курилаётган юридик ишга нисбатан ҳуқуқ нормасини куллашни талаб этувчи фактик томонни урганиш ва урнатиш учун давлат, ҳуқуқ нормаси кулланилаётган иш юридик ахамиятга эгами, шу масалани хал этишда ҳуқуқ нормасини кулламасдан хам (ижтимоий нормалар: ахлок ёки одоб  нормалари асосида) хал этиш мумкинми, деган масалани куриб чикиш лозим булади. бу масалани ечиш учун амалдаги конунлар билан яхши таниш булиш талаб этилади.

Агар курилаётган иш юридик характерга эга булса, унинг фактик холатлари содир килинганда, масалан, жиноятни содир килган шахс, жиноят содир этилган вакт, жой ва уни кандай усулда амалга оширилганлиги, жиноят туфайли келиб чиккан окибатлар, айблилик даражаси (характери-касддан ёки эхтиётсизликдан) ва бошка холатлар; фукаролик – ҳуқуқий низолар келиб чикканида – битим тузиш холатлари, унинг мазмуни, бу битимни бажаришга каратилган харакатлар, томонларнинг узаро даъволари ва холатлар курилаётган вакт ҳуқуқ нормаларини куллаш, зарур булган юридик ишнин фактик холатлари булиб каралади.

Одатда фактик холатлар утмишда руй берган булади ва шунинг учун ҳуқуқни кулловчи бу холатларни бевосита узи тузата олмайди. Бу фактик холатлар утмишда руй берган холатларни узида ифода (акс) эттирган моддий ва номоддий далиллар (гувохларнинг кургазмалари, эксперт хулосалари, вокеа содир булган жойни куздан кечириш баённомалари ва х.к) ёрдамида аникланади

2. Ҳуқуқ нормаларини куллашнинг иккинчи боскичи – курилаётган ишга мос келадиган ҳуқуқ нормасини танлаш ва тахлил килишдир. Агар ишнинг биринчи боскичида курилаётган иш юридик характерга эга булган ҳуқуқ нормаларини талаб этади деган хулоасга келинадиган булса, шу ишни олиб бораётган шахс, барча ҳуқуқ нормалари орасида мазкур ишга мос келадиган махсус ҳуқуқ нормасини танлаб олиши ва шу курилаётган ишда уни кулланилиши лозим. бунинг учун эса, у аввало мазкур норма матнининг ҳуқуқий эканлигига, бу норма узгаришсиз ва уз кучини йукотмасдан хозирги кунда хам амал килиш кучига эга эканлигига тула ишонган булиши керак.

Аникланган факт холатларини юридик бахоланишининг мохияти. Яъни уларни юридик квалификация килиш шуни англатадики бунда курилаётган ходисларни тартибга солиш учун айнан зарур булган ҳуқуқ нормасини излаб топиш ва танлаш лозим булади.

Кўрилаётган иш буйича фактик холатлар ва юридик фактлар аниклангандан кейин кулланилиши кузда тутилган нормасининг гепотизаси ушбу холатларнинг мос келиши ёки келмаслиги урганилади ва таккослаш асосида бу иш юридик бахоланади (квалификация килинади).

Амалдаги конунчилик курилаётган ишни хал килишда шу кунда кучга булган ҳуқуқ нормалари асосида иш олиб бориш ва ана шу нормалар асосида карорга келиш лозимлигини талаб килади.

3.Ҳуқуқ нормасини кулланилишининг 3-боскичи ҳуқуқни куллайдиган орган ва ташкилот томонидан,шунингдек ҳуқуқни кулловчи мансабдор шахс томонидан карор кабул килиниши ёки ҳуқуқ нормасини кулланилишини актларни чикарилишидир. Бу актда ҳуқуқ нормасини шархланган мазмунга мослаштирилган аник иш, факт ва муносабатнинг хал этилиши уз ифодасини топган булади. Курилаётган иш буйича карор чикариш вактида, бу карорнинг кулланилаётган ҳуқуқ нормасининг диспозиция ёки санкцияси талабаларига мос келиш-келмаслиги эътиборни каратиш лозим.

Иш буйича карор кабул килишнинг икккита жихатини куриш мумкин:

Биринчидан,бу аклий фаолият булиб, у иш буйича тупланган далилларни бахолаш асосида булиб, утган ходиса(вокеа) тугрисида аник тасаввурга эга булишни, уни юридик бахолаш (квалификация)ни , томонлар ёки айбдор учун юридик окибатларни томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини, айбдорнинг жавобгарлик даражасини белгилашни ва хакозаларни уз ичига камраб олади.

Иккинчидан, бу иш буйича кабул килинган хужжат-ҳуқуқни кулланиш актини чикаришни назарда тутади.Бу актда юридик  ишни хал этиш билан боглик булган аклий фаолиятининг натижаси уз ифодасини топиб, унда конкрет шахс учун юридик окибат келиб чикиш масаласи расман уз аксини топади.

3. Ҳуқуқий тартибга солиш.

Ҳар   бир   инсоннинг  кундалик   ҳаётида  тез-тез  учрайдиган   саволлар туғилади, яъни ишдаги рўй берадиган ҳар хил ситуация (шароитлар)да унга қандай тўғри ёндошиш, ёки жамоат жойларида, уйда ва ҳоказо ҳолларда. Умуман қисқача айтганда,    давлат    жамият    ва    бошқа    кишиларнинг манфаатларидан    келиб    чиққан    ҳолда    ўзингни  қандай  тутиш  ёки ҳаракатларингни қандай кечириш зарур, деган савол туғилади.

Бу саволларга жавобни аксарият кўпчилик ҳолларда кишиларнинг бир неча авлодлари тажрибаларидан келиб чиқиб, жамиятда ўз шаклини топган (ёки шаклланган) ижтимоий (социал) нормалардан излаш мумкин.

Лекин шуни таъкидлаш керакки, социал (ижтимоий) нормалар тизими норматив тартибга солиш тизимининг фақат маълум қисми сифатида юзага чиқади. Сабаби жамиятда икки хил нормалар (ҳуқуқий қоидалар) ҳаракат қилади, буларга:

а) социал (ижтимоий) техник;

б) ижтимоий (социал) шахсий нормалар киради.

Жумладан, нормалар инсон ҳулқининг ижтимоий муносабатлар доираси табиат, техника билан муносабатларини тартибга солишда қўлланилади.

Норматив тартибга солишнинг тизими - бу ижтимой (социал) вормаларнинг мажмуи (йигиндиси) бўлиб, жамиятда кишиларнкнг ҳулқи, уларнинг бирлиги, жамоатчилик кўринишидаги ўзаро муносабатларини тартибга   солиш   туради   ва   уларнинг   табиат   билан   муносабатларини шакллаштиради (тартибга солади).

Умуман  норматив  тартибга  солиш  тизими  жамиятда  мавжуд  бўлган барча муносабатларни тартибини таъминлайди.

Социал-технш  нормалар   инсониинг   меҳнат   куролларри,   машиналар

билан қандай муомалада бўлишини, табиатнинг таъсир этувчи кучларига (таъсирига) қандай жавоб кераклигини кўрсатади.

Социал-шахсий нормалар иқтисодий тузумнинг ривожлакиш даражаси билан боглиқ бўлиб, инсонларнинг жамиятдаги ҳулқини тартибга солади.

1.                      Ҳуқуқни тартшбга солиш механизми тушунчаси, унинг асосий элементлари.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизми - бу ҳукуқ субъектлари манфаатларини қониқтириш йўлида турган (тўсиқ бўлаётган) қарама-қаршиликларни йўқотиш мақсадида катма-кетлик тарзида ташкил этилган юридик чоралар тизимидир.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизмининг мақсади - субъектларнинг ўз манфаатларига эришишдаги ҳаракатини тўсиқлардан тозалаш ёки таъминлашдир.

Ҳукуқни тартибга солиш механизми - кўзланган мақсадга эришишга ёрдам берувчи, табиатига ва функцияларига кўра турли хил бўлган юридик чоралар тизимидир.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизмида ҳаракатда бўлган турлича юридик чораларга бўлган талаб, субъект манфаатларининг маълум мақсадга эришишдага ҳар хил ҳаракатлари билан ёки йўлда турган (тўсиқ бўлаётган) қарама-қаршиликларнинг мавжудлиги билан аникланади.

Ҳукуқни тартибга солиш механизми ҳуқуқ нормативининг (нормативности права) ижтимоий муносабатларини тартибга солишдаги ўтиш жараёнининг функционал томонини ифода этади. Бу жараён - узоқ давом этадиган бўлиб, у бир неча босқичларга (стадия) бўлинади, ва натижада бу босқичнинг ҳар бирига бир қанча алоҳида юридик чоралар қўлланилиб, ҳаммаси биргаликда ҳуқуқни тартибга солиш механизмини ташкил этади.

Ҳуқуқни  тартибга  солиш  ўз  ичига  қуйидаги  босқич   (стадия)  ларни қамраб олади:

1) ҳуқуқ нормасини ипшаб чиқиш ва умумий таъсирининг белгиланиши

(ижтимоий муносабатларни регламентлаш);

2) субъектив   ҳуқуқ   ва   субъектив   юридик    мажбуриятларни    пайдо бўлиши;

3) субъектив ҳуқуқ ва субъектив юрвдик мажбуржтларни тадбиқ этиш,       яъни  уларни  ижтимоий  муносабатлар  иштирокчиларининг ҳулқига конкрет ва фактик сингдириш жиҳатдан;

4) ҳуқуқни қўллаш.

Социал-ижтимоий нормаларнинг объектив характери қуйидаги ҳолатлар билан аниқланади:

а) ижтимоий (социал) нормалар социал тизимнинг ўз-ўзини тартибга солишдаги объектив талаблардан келиб чиқади (барқарорлик ва тартибни  кўлаб-кувватлаш учун);

б) ижтимоий нормалар ипшаб чиқаришнинг субъектив шартли кўриниши кишиларнинг фаолияти жараёнида вужудга келади;

в) нормалар, характери ишлаб чиқариш усули ва тақсимлаш билан аниқланадиган муносабатлар алмашувидан ажралмаган ҳолда бўлади.

Амалда бўлиши ва таъминланишига қараб, социал нормалар қукидагича таснифланади:

- ҳукуқ нормалари;

- ахлоқ нормалари;

- одатлар;

- корпоратив (жамоат ташкилотлари нормалари) нормалар.

Тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг мазмуний доирасига қараб социал нормаларни қуйидагача таснифланади:

- сиёсий;

- ташкилий;

- этик;

- эстетик нормалар.

Жумладан, социал нормаларнинг таснифлашнинг бошқа критериялари ҳам бўлиб, уларга куйидагалар киради:

- ташкил топиш усулига қараб (онгли тартибда ёки ўз-ўзидан пайдо бўлади (стихияли);

- ифодалаш ёки мустаҳкамлилик усулига қараб (ёзма, оғзаки, шакл).

Ҳуқуқни тартибга солишнинг юқоридаги босқичларига тегишли ҳолда, унинг механизмини 4 та асосий элементи ажратилади:

1) ҳуқуқ нормаси;

2) ҳуқуқий муносабатлар;

3) ҳуқуқ ва мажбуриятларни тадбиқ этиш;

4) хуқуқни қўллаш актлари.

Хуқуқ нормаси - ҳуқуқии тартибга солишдага бошланғич юридик база сифатида юзага чиқади, чунки унинг диспозициясида шаклланган ва зарур бўлган ҳулқнинг модели ўз ифодасини топади.

Хуқуқий муносабатлар - ҳукуқ нормаларини ким томонидан қандай  бажарилишини аникдашга ёрдам берувчи бош восита бўлиб ҳисобланади.

Хуқуқ ва мажбуриятларни тадбиқ этиш - бу субъектларнинг фактик ҳулқи. Бу ерда ҳуқуқни тартибга солиш: механизми ўз ҳаркатини тугатади, сабаби субъектларнинг фактик ва реал ҳулқи (поведение) таъминланади, сабаби қонун чиқарувчининг амри нимага қаратитилган бўлса, у ўз натижасига эришади.

Хуқуқни қўллаш актлари - ҳукуқий муносабатларнинг пайдо бўлишини таъминловчи   ваколатли   (компетент)   органларнинг   ҳокимиятлилик   *** бўлиб,   улар   ҲНлари   талабларини   ҳаётга   тадбиқ   этадилар,   ҳуқуқ   ва мажбуриятларни амалга ошишини кафолатлайди ва ҳ.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизмининг қайси элементлари олдин ёки кейин қўлланилиши тўғрисида айтиладиган бўлса, унинг куйидаги икки хили тўғрисида тўхталади:

а) оддий тартибга солиш - шундай жараёнки, бунда давлатнинг битта
ҳокимиятлилик акти, айни норматив акти қўлланиб, акт каратилган ҳукук, ва мажбуриятларнинг      ивдивидуаллигини субъектларнинг ўзлари
таъминлайдилар;

б) мураккаб тартибга солиш - шундай жараёнки, давлат ҳокимиятлилик характерига эга бўлган иккита акт қўлланиб улардан биттаси норматив акт, иккинчиси эса ҳукуқ нормаларини қўллаш акти бўлади.

Ҳуқуқий   таъсир   қилиш   механизми   ёки   ҳуқуқий   тартибга   солиш мехнизмида юридик нормалар бош ролни ўйнайди, чунки ҳуқуқий нормалар ҳукуқий тартибга солишнинг асосини шакллантиради (ташкил этади).

Савол туғилади, қайси вақтдан бошлаб ҳуқуқии тартибга солиш ёки ҳукуқни тартибга солиш механизмининг ҳаракатга келиш сабаби нимада? деган.

Бу тўғрида ҳар хил фикр (жавоб)лар бўлиб, жумладан, П.Е.Недбайло ҳисоблайдики, юридик норманинг тартибга солиш роли унинг ҳаракатга келиш (кириш) вақтидан бошланади, деса; В.Шейндлин айтишича, бу ҳолат юридик норманинг босилиб чиқиши (издание) дан бошланади..

Аниқроқ қилиб айтганда, хукуқни тартибга солиш юридик норманинг босилиб чиқиш ёки кучга кириш пайтидан бошланмасдан, балким ҳукуқий нормаларида белгаланган тартибда юридик фактларнинг пайдо бўлиши вақтидан бошланади.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизмида динамика нуқтаи назаридан, асосий оғирлик (нагрузка) ни конкрет ҳуқуқий муносабатлар ўз бўйнга олади.

Бу ерда ҳуқуқий муносабатлар деганда, юридик ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг мавжудлиги билан характерланадиган, давлатнинг мажбурлов (ёки кафолатловчи) кучлари билан қўллаб-қувватланадиган, ҳуқуқ нормаларига асосан вужудга келадиган, шахслар ўртасидаги индивидуаллашган ижтимоий алоқалар тушунилади.

Ҳуқуқни тартибга солиш механизми ҳуқуқий муносабатлар орқали харакатга келади, ва унинг воситалигида ҳукуқ нормаларини тадбиқ этиш рўй беради. Шахслар ўртасидага (ҳуқуқий муносабат иштирокчилари) алоқалар   маълум   индивидуаллашган   характерга   зга   бўлиб,   у   ёки   бу субъектлар ҳуқуқий муносабати иштирохчилари бўлган заҳотиёқ, уларнинг давлат билан алоқаси ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали конкретлашади.

Тарафлар (иштирокчилар) нинг юридик ҳолати (аҳволи) ёки ўзаро алоқалари (оддий алоқа бўлиб қолмайди, сабаби бир_г тарафга ҳукуқ юклатилса, иккинчи томонга ҳар хил мажбурият юклатилади) ҳуқуқ муносабатларида ҳар хил (турлича) аниқланади.

Лекин унинг асосий моҳияти ҳукуқ ва мажбуриятларнинг бирлигидадир.

Ҳукуқни тартибга солиш механзмида ҳуқуқнм тадбиқ этиш актлари, ҳоҳ бевосита, ҳоҳ билвосита шаклида бўлишидан қатъий иазар асосий ўринни эгаллайди. Улар охир мақсадда ўз олдига ҳуқуқий таъсир этиш вазифасини олади.

Ҳукуқий таъсир этиш актларининг бевосита шаклига қуйидаги шакллар киради:

- амал қилиш;

- бажариш;

- фойдаланиш.

Амал қилиш деганда одатда  маҳсулотларни пассив  хулқ шаклида  тадбиқ  этиш тушунилади.

ХНни бажариш деганда – бу мажбуриятларни  шундай бажариш (тадбиқ этиш)  шаклларики,  ҳуқуқ харакатларида кўзда тутилган  мажбуриятларни  субъектлар томонидан  фаол  кўриниш (шакл)  да бажарилишини  талаб қилади.

Фойдаланиш – бу ҳуқуқни тадбиқ  этишнинг шундай шакли  бўлиб, унда  субъектив ҳуқуқда  мужассамлашган  имкониятларнинг ҳаётга тадбиқ  этилиши содир бўлади.

Шундай қилиб,  таъкидлаш мумкинки,  субъектив ҳуқуқ  фойдаланиш  шаклида тадбиқ  этилса,  юридик мажбуриятлар эса – амал қилиш ва  бажариш шаклида  тадбиқ этилади.

Ҳуқуқни тартибга солиш ҳуқуқий актлар билан амалга оширилади. Ҳуқуқни куллаш актлари – бу конкрет шахс(лар)нинг ҳуқуқларини, мажбуриятларини ёки уларнинг юридик жавобгарлик даражасини белгиловчи, юридик фактлар ва ҳуқуқ нормаларига асосланиб ваколатли орган ёки мансабдор шахс томонидан чикариладиган ҳуқуқий актдир.

Ҳуқуқни куллаш актлари бир қатор хусусиятларга эга:

1. улар ваколатли органлар ва мансабдор шахслар томонидан чикарилади. Бундан эса ҳуқуқни куллаш актларининг давлат-хокимият характерига эга эканлиги келиб чикади;
2.  бу актлар катъий индивидуаллащган булиб, улар конкрет шахслар ва ходисаларга каратилган булади;
3. бу актларнинг бажарилиши давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланали;
4. Ҳуқуқни куллаш актлари бир марта кулланилади, шунинг билан у уз вазифасини тамомлайди, яъни уз кучини йукотади.

Ҳуқуқни куллаш актлари хилма-хил булиб, уларни бир неча асосларга кура таснифлаш мумкин.  

Ҳуқуқни куллаш актларининг турлари:

• Парламент актлари;
• Давлат бошлиги актлари ижро хокимияти органлари актлари;
• Суд карорлари;
• Прокурор назорати актлари;
• Махаллий вакиллик хокимият органларининг актлари;
• Корхона, ташкилот, муассаса рахбарларининг актлари

Ҳуқуқни куллаш актлари асослантирилганлик,     конунийлик ва максадга мувофиклилик талабларига жавоб бериши                    лозим.

• Асослантирилганлик талаблари деганда, курилаётган юридик ишга тегишли булган барча холатлар хар томонлама урганиб чикилган ва далиллар асосида исботланган булиши тушунилади.

• Конунийлик талаблари уз ичига 4 та мухим жихатни камраб олади, буларга; 1) ишни кураётган ваколатли орган ёки мансабдор шахснинг тааллуклилик, судловлик ва бошка шу каби талабларига амал килиши; 2) иш буйича тегишли далилларни туплаш, ишни куриш тартибини белгиловчи процессуал нормаларга катъий амал килиш; 3)  конкрет юридик фактга нисбатан тегишли нормани тугри юридик квалификация килиш ва уни куллаш; 4)  иш буйича карор кабул килиш пайтида кулланилаётган ҳуқуқ нормасининг диспозиция, санкциясида кузда тутилган курсатмаларга катъий риоя килиш.

• Максадга мувофиклилик талаблари куйидагиларни кузда тутади:  одатда ҳуқуқ нормасининг диспозиция, санкциясидаги курсатмалар ҳуқуқни кулловчи учун карор кабул килишда муайян танлаш эркинлигини тугдиради. Лекин бу эркинлик максадга мувофиклилик талаблари билан, яъни адолатлилик, самарадорлик, томонларнинг моддий ахволини эътиборга олиш, жавобгарликни таксимлаш ва х.к. тамойилларига кура чегараланади. Масалан, суд, жиноят конунчилиги буйича санкцияда курсатилган жазо чораларини танлаётган пайтда килинган жиноий килмишнинг огирлигини, судланувчининг айблилик даражасини, жавобгарликни огирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи холатларни эътиборга олиши лозим булади.

    Демак, ҳуқуқ нормаларини куллаш актлари конунчиликнинг талабларини кондира оладиган ва норматив актларга мос келадиган булиши, муайян органнинг ёки мансабдор шахснинг  бевосита фаолиятига тааллуклик масалалар буйича чикарилиши, илмий асосланиши ва бу актга расмий тус берадиган зарур реквизитларга  эга булиши зарур.          

4. Ҳуқуқни шарҳлаш.

Ҳуқуқни тадбиқ этиш жараёнида ҳуқук нормаларини шарҳлаш муҳим ўрин эгаллайди, айниқса хуқуқни қўллашда, чунки ҳуқуқни қўллашдан олдин унинг маъно ва мазмунини аглаш зарур бўлади.

Ҳуқуқни шарҳлаш жараёнида ҳуқуқ нормаларининг мақсади, ижтимоий йўналишини; тарихий-сиёсий шартларини аниқлаш зарур (маъқул)дир.

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш - бу юридик нормаларнинг мазмунини ўрнатиш (тўлдириш)га йўналтирилган фаолиятдир.

Шарҳлаш жараёнида норматив ҳужжат (фармойиш)нинг маъноси, унинг ижтимоий йўналиши, ҳуқуқни тартибга солиш тизимидаги тутган ўрни ва бошқалар аникланади.

Шарҳлашнинг муҳимлиги (шартлига) юридик нормаларнинг абстрактлиги билан, махсус терминалогияларнинг мавжудлиги, ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнининг камчилик (акиқсизлик)лари билан боғлиқдир.

Шарҳлаш ҳуқуқни билишнинг икки тарафлама жараёни бўлиб, улар куйидагилардан иборат:

1) англаш (узи учун);

2) тушунтириш (бошкалар учун);

Биринчидан, ҳуқуқ нормасини кулловчи шахс томонидан унинг маъноси ва мазмунини англаш тушунилади.

Иккинчидан, ҳуқуқ, нормасининг мазмунини тушунтириш максадида давлат органи томонидан кабул килинадиган акт ёки алохида шахсларнинг фикр-мулохазалари тушунилади.

Шарҳлаш - англаш куйидаги маълум йул (усул)лар ёрдамида амалга оширилади:

-         грамматик (филологик);

-         систематик (тизимли);

-         логик (мантикий);

-         тарихий-сиёсий (тарихий-максадли);

-         функционал;

-         махсус-юридик.

Грамматик усул - ҳуқуқий нормаларни англашнинг бошлангич этапи булиб,   бунда   ҳуқуқий   норматив   акт   текстидаги   алохида   сузларнинг мазмунини аниклаш, улар уртасидаги лексик (грамматик)  богланишларни  урнатиш кабилар тушунилади.

Систематик усул (тизимий) - юридик нормаларнинг бошка юридик нормалар билан уртасидаги тизимий боғлиқлигини анализ қилиш ёрдамида шарҳлаш ҳуқуқ, тизимида конкрет хукух нормасининг урни ва ахамиятини урганиш тушунилади.

Мантилий (логик) усул - қонун ва логика қоидалар асосида шарҳлаш тушунилади.

Тарихий-сиёсий усул - ҳуқуқ, нормасини кабул килишдаги конкрет тарихий ва сиёсий шарт-шароитларни анализ килиш ёрдамида шарҳлаш тушунилади.

Функционал усул - хукуқ нормаси тадбиқ этилаётган пайтдаги фактор ва шарт-шароитларга суяниб килинадиган шарҳлаш тушунилади (баъзан "г" даги усулга ухшаб кетади).

Махсус-юридик усул - қонунчиливда қўлланиладиган усуллар ёрдамида  юридик терминларнинг мазмунини ечиш тушунилади.

Шарҳлаш - тушунтириш субъектларга кўра, иккига булинади:           1. расмий шарҳлаш;                                                                             2. норасмий шарҳлаш;

Расмий шарҳлаш (юридик нормаларни тушунтириш ваколатли орган томонидан бериладиган ва натижада куйи органлар хамда мансабдор шахслар учун умуммажбурий кучга эга бўлади) норматив кўринишда ва казуал (чигал) кўринишида бўлади.

Норматив     куринишда     кенг    доирадаги     шахе     ва     ҳодисаларга мўлжалланган, казуал кўринишда эса - конкрет ходисага қаратилган бўлади.

Ўз навбатида, норматив шарҳлаш икки кўринишда тасниф этилади (классификация):

-         аудентик (норматив актни чиқариш орган томонидан берилади);

-         легал (ваколатли субъект томонидан берилади);

-         ҳуқуқни қўллаш.

Норасмий шарҳлашнинг (юридик умуммажбурий аҳамиятга эга бўлмайдиган ва ҳокимиятлилик кучидан мустасно шарҳлаш) куйидаги хиллари мавжуд:

-         обўденнўй (кундалик, одатдаги) - махсус билим талаб қилинмайдиган ва исталган фуқаро томонидан берилади;

-   профессионал (юристлар томонидан берилади);

-   доктриал (юридик нормаларни илмий тушунтириш).

Юридик нормаларнинг ҳақиқий мазмуни ва текстининг нисбати билан боғлиқ равишда шарҳлаш натижалари турлича бўлиши мумкин.

Бу нисбатдан келиб чиққан ҳолда шарҳлашнинг уч хили мавжуд:

- сўзма-сўз (буквальное), яъни ҳуқуқ нормаси ҳақиқий маъноси текст

ифодаси билан мос келадиган ҳолларда қўлланилади;

- чекловчи (ограничительное) ҳуқуқий нормаси ҳақиқий маъноси текст

ифодасининг ичида ўз ифодасини топган;

- тарқатувчи (распространительное) қачонки ҲНсининг маъноси текст

ифодасидан кенг бўлган ҳолларда қўлланилади.

Хуқуқни шарҳлаш акти - бу шундай ҳуқуқий актки, у ўзида юридик нормаларнинг маъносини тушунтиришни мужассамлаштиради.

Ҳукуқни шарҳлаш актларининг хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

-         улар юридик нормаларнинг маъносини тушунтиришни кўзда тутади;

-         конкретлаштирувчи буйруқ (фармойиш) кўринишидаги ҳукжатларни мужассамлаштиради;

-         мустақил  аҳамиятга эга бўлмасдан,  шархланаётган  ҳуқуқ нормалари билан биргалиқда ҳаракатда бўлади.

Юридик адабиётларда ҳукуқни шарҳлаш актларининг куйидаги кўринишларини ажратади:

1) расмий шарҳлаш типлари билан боглиқ ҳолда иккига бўлинади

-         норматив шарҳлаш акти (аудентик ва легал);

-         чигал (казуал) шарҳлаш акти.

2) шарҳ   берувчи   органларга   боғлиқ   равишда:    давлат ҳокимияти органлари актлари, бошқарув, суд ва прокуратура    органлари актларига;

3) ҳукуқни тартибга солиш предметига боғлиқ равишда: жиноят,
маъмурий, фуқаролик ҳуқуқларини ... шархдаш актларига;

4) характерига боғлиқ равишда: моддий ва процессуал шарҳлаш актларига;

5) шакли (форма)га боглиқ равишда: фармон, қарор, буйруклар, инструкциялар ва бошқаларга;

6) юридик табиатига кўра - ҳукуқ ижодкорлигининг интерпретацион актлари ва ҳуқуқни қўллашнинг интерпретацион актларига ажралади (интерпретация - шархланаётган ҲНсининг унинг тексти ҳажми билан нисбати) ёки расмий шарҳлаш актлари):

- ҳуқуқ ижодкорлигининг интерпретацион актлари - аудентик ёки легал шарҳлаш тартибида чиқарилган юридик норматив актлардир.

- ҳуқухни кўддашшшг интерпретаджон актлари - махсус ҳуқуқий актлар бўлиб, ўзида ҲНларини қўллаш қоидаларини  мужассамлаштирган ва тажрибаларни умумлаштириш асосида ифода    зтилган актлардир.

5. Ҳуқуқий бушлиқ.

Ҳуқуқдаги  бўшлиқ (камчилик) - бу ҳаракатдаги қонунчиликда зарур бўлган юридик нормаларнинг тўла ёки қмсман йўқлиги. Ҳуқукда камчилик (пробел) нинг икки кўриниши мавжуд, буларга:

а) ҳақиқий (действительнўй) камчиликлар (бўшлиқ);

б) тасаввурий (мнимўе) камчиликлар киради.

Биринчисига, ҳуқуқни тартибга солиш доирасига кирадиган муносабатларни,   жумладан   конкрет   ижтимоий   муносабатларни   тартибга соладиган ҳукуқ нормаларининг йўқ бўлиши киради.

Иккинчисига, қачонки алоҳида масала ёки конкрет ижтимоий муносабатлар доираси ҲН лари билан тартибга солинмайдиган бўлса, лекин у ёки  бу шахслар (гуруҳлар) нинг фикрига кўра бу масала (муносабатлар) ҳуқуқ нормалари  билан  тартибга  солиниши  керак,  деб   ҳисобланадиган холатларда.

Шунинг учун, камчиликни (бўшлиқни) бўлиши учун икки шарт мавжуд:

1) фактик    шарт-шароитлар    (жиҳатлар)    ҳуқуқни    тартибга    солиш доирасида бўлиши зарур;

2) бор (берилган)  фактик шарт-шароит  (жиҳат)ни тартибга солишга қаратилган конкрет ҳуқуқ нормаси мавжуд бўлмаслиги зарур.

Ҳуқуқда  камчилик   (бўшлиқ)нинг  объектив   ва   субъектив   сабаблари мавжуд. Улар ўз вақтвда тузатилиши ва йўлга қўйилиши зарур.

Камчиликни тузатишни фақат ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни ёрдамида, яъни янги ҳуқуқ нормасини қабул қилиш орқали йўлга қўйиш мумкин.

Янада камчиликни ҳуқуқни қўллаш жараёни ёрдамида, яъни бу ерда хеч қандай ҲН яратилмасдан, ҳуқуқни қўлловчи ҳар доим қонун аналогияси воситаси аналогияси воситаси орқали етишмайдиган норматив ҳужжатларни тўлдириб туради.

Ҳуқуқдаги камчилик ҳуқуқ ижодкорлиги орган томонидан ҳозирча тузатилмас экан, ҳуқуқни қўллаш фаолияти жараёнида бу камчиликларни тўғирлаш зарурияти туғилади.

Қонунчиликда бунинг икки усули кўзда тутилади:

1)    қонун аналогияси;

2)    ҳуқуқ, аналогаяси.

Қонун аналогияси - бу ўз аҳамияти ва характерига кўра ўхшаш бўлган муносабатларни  (ўзини эмас)  тартибга солишга мўлжалланган конкрет юридик ишни ҳукуқ нормалари асосида ечиш (ҳал зтиш)дир.                Ҳуқуқ аналогияси - бу конкрет юридик ишни ҳуқуқнинг асосий умумий принципларидан ва маъносидан келиб чиқишига асосланган ечишдир.

Камчиликни тузатишнинг бу усули фақат ўхшаш ҳодиса (муносабатни тартибга   соладиган   конкрет   ҳукуқ   нормалари   бўл.маган, йўқ бўлган) тақдирдагина ишлатилиши мумкин.

Жиноят ва маъмурий ҳукукларда аналогия мустаснодир.

Хуқуқ нормаларининг қарама-қаршилиги (коллизияси).

Бу  бир   хил  турдаги  ижтимоий  муносабатларни  тартибга  соладиган ҳуқуқ актлари ўртасидаги қарама-қаршиликлардир.

Бу қарама-қаршиликлар ҳухуқ тизимига келишмовчиликларни, нуқсонларни олиб кириб, ҳукуқни қўллаш амалиетида  ноқулайлик тўғдиради, қонунчиликдан фойдаланишда қийинчилиик уйғотади.

Коллизиянинг объектив ва субъектив сабабларини ажратиш мумкин:

Объектив сабабларга - тез (динамик)   ривожланаётган  ижтимоий

муносабатлардаги ҳуқуқнинг орқада қолиши натижасида бир хил нормалар

«эскиради»,  бошқалари олдингисини сиқиб чиқармасдан  «пайдо»  бўлиб, кўпинча иккаласи бир пайтда ҳаракат қилади.

Субъектив сабаблар - қонуншуноснинг тажрибасини камлиги қонунларнинг сифатини пастлиги, норматив актларнинг тизимидаги кетма-кетликнинг тузилиши ва бошқалар.

Қуйидаги коллизия турлари мавжуд:

1)    Конституция билан  қолган барча актлар ўртасидага (Конституциянинг фойдасига ҳал қилинади);

2) қонун билан қонуности  актлар  ўртасидаги  (қонун фойдасига ҳал бўлади, чунки кўпроқ юридик кучга эга эди;

      3) ҳар хил пайтда қабул қилинган битта фаннинг актлари ўртасидаги (кейин қабул килинган акт к/қ);

4) ҳар хил органлар томонидан қабул қилинган  актдар ўртасидаги (кўроқ юридик кучга эга бўлган акт х/қ);

  5) умумий ва махсус актлар ўртасидаги:

- агарда улар битта орган томонидан қабул қилинган бўлса, кейингиси қабул қилинади;

- агарда ҳар хил органлар томонадан  қабул этилган бўлса, унда биринчиси ҳаракатда бўлади.

Коллизияни ҳал қилиш усуллари (мумкин бўлган):

- янга актни қабул қилиш;

- эски актни бекор қилиш;

- ҳаркатдаги актга ўзгартириш киритиш;

- қонунчиликни тизимлаш;

- референдумлар;

- судлар фаолияти;

- шарҳлаш ва бошқалар.

6. Қонунийлик. Ҳуқуқий тартибот тушунчаси ва унинг зарурий аҳамияти. Ҳуқуқий тартиботва ижтимоий тартиб. Қонунийлик, ҳуқуқий тартибот ва демократия тушунчаларининг ўзаро боғлиқлиги.

Мамлакатда фукаролик жамиятини хамда ҳуқуқий давлатни шакллантириш уз навбатида жамиятнинг сифатли янги погона (ахвол) га эришишини. Жумладан, ҳуқуқ тизими қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботнинг хам бошка янги боскичига эришмоклигини талаб этади.

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот ҳуқуқдан ва уни тадбик этишдан ажралмаган булиб, ҳуқуқни  тартибга солиш солиш механизимида уларнинг алокасини урганиш назарий изланишларнинг диккат марказида эди.

Бугунги кунда қонунийлик тушунчаси масаласида олимлар уртасида анча бахс ва тортишувлар мавжуд (П. А. Фефелов, Н.В. Крўленко, Н. Г. Аликсандров, П. Е. Недбай, Л. М. Рибинович).

Бу тугрисидаги жами фикрларни умумлаштириб қонунийликни куйидагча талкин этиш мумкин:

Қонунийлик – бу конунлар ва конун ости актлари барча субъектлар томонидан амал килинишидир (А. В. Молкько, 109 с.).

Ёки қонунийлик – ҳуқуқ нормаларини барчалар (субъекти) томонидан биргаликда аник ва сузсиз тадик этилишига каратилган жамият хамда давлатнинг талабидир (С. А. Камаров, 271 с).

Қонунийликни асосий юритувчиси булиб кишиларнинг (В. В. Лазерев, 220 с.) фаолияти (хулки) хисобланади.

Бу ерда кишиларнинг фаолияти қонунийликнинг хусусиятлари норматив ёки ҳуқуқни куллаш хужжатларини тугри кабул килишда ва куллашда намоён булишини белгилаб беради.

Чунки, бу хужжатлар (ва муносабатлар)нинг конунийлиги ёки ноконунийлиги катта ахамиятга эга. Жумладан, баъзи норматив актларнинг аник конунийлиги (Конституцияга хилоф конун ва норматив актла  р) СССРда 30-50 йилларда асосиз равишдаги репрессияга сабабчи булган.

  Қонунийликнинг мохияти (мазмуни) куп жихатдан унинг таркибидаги субъектларга богликдир. Яъни, баъзи олимларнинг фикрича, субъектлар таркибиога ижтимоий муносабатлар иштирокчиларининг барчаси киришса(давлат, унинг органлари, жамоиат ташкилотлари, шахслар, фукаролар ва бошкалар.)баъзи олимлар бу субъектлар доирасидаги фукароларни чикариб ташла     йдилар ёки баъзи холларда жамоат ташкилотларини бу таркибига кириштирмайди.

Шундай килиб, қонунийликнинг субъектлар доирасини кискартириш, унинг умумийлик ва умуммажбурилик гояасини бузади, конун олдидаги барчанинг тенглиги принципи бузилади, амалда қонунийлик режимини пасайиши (сусайишигша) олиб келади (масалан     Сталиннинг шахсига сигиниш даврида зуровонлик ва конунсизликка олиб келган булса, тургунлик йилларида коррупциянинг ривожланишига сабаб булди).

Қонунийлик учун 2 томоннинг булиниши (А. В. Молкько, 109 с.).зарур:

1. адолатли, илмий асосланган, конунларнинг булиши (мохият жихатидан);
2. уларни бажарилиши, аксинча энг етук конунлар борлиги хам камлик килади (расмий томони)

Ҳуқуқий  ижтимоий муносабатларнинг регулятори сифатида уз функцияларини ижтимоий амлиётда ҳуқуқ нормаларига амал килиш, бажариш, фойдаланиш ва уларни куллаш жараёнлари оркали бажаради, шунинг учун хам қонунийлик токи ҳуқуқларнинг ҳуқуқий режими булиб хисобланади.

Қонунийлик принципларига куйидагилар киради :

1. қонунийликнинг бирлиги (норматив актларни тушуниш ва куллаш мамлакатнинг бутун териториясида (хдуди) бир хила булиши зарур);
2. конституция ва конуннинг устунлиги (Конституция ва конунларга бошка барча хпидп индивидуал ҳуқуқий актларнинг буйсуниши; кандай ва канака орган томонидан чикарилишидан катъий назар, агар у акт конунга хилоф булса, қонунийликнинг бузилиши хисобланади);
3. фукароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолати: бир томондан, қонунийликсиз фукароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари тадбик этилиши мумкин эмас, қонунийлик уларнинг кафолаи булиб хизмат килади, иккинчи томондан, ҳуқуқ ва эркинликларнинг узи ва уларнинг мавжудлиги ёки амалга ошиши қонунийликнинг ахволини ва жамиятда демократиянинг курсаткичи булиб хисобланади;
4. қонунийликнинг маданият билан богликлиги (жамият ва мансабдор шахсларнинг маданият даражасига қонунийликнинг ахволи богликдир ва аксинча конунчиликга амал килиш жамият маданият даражаси курсаткичининг асосий шартларидан бири булиб хисобланади).
5. Қонунийликнинг максадга мувофиклиги билан богликлиги (максадга мувофиклиги билан қонунийликнинг карама - каршилигига  йул куймаслик: максадга мувофиклигини важ килиб конун чеклаб утмаслик, у конун рамкасида булиши зарур).

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни таъминлаш асосий куроли сифатида юридик илмда кафолат ва конунчиликни таъминлаш усуллари тушунилади.

Кафолат - бу конун ва конун ости актларини амал килишини таъминловчи, фукаролар ҳуқуқларини хамда давлат ва жамиятинг манфаатларини тусикларсиз амалга оширувчи курол (усул, йул) ёки шартлардир (шароитлар).

Ёки кафолат деганда жамиятнинг яшаши (мавжуд булиши) учун зарур объектив шарт  - шароитларни, ёки барча субъектлар учун бажарилиши шарт булган ҳуқуқ нормаларининг давлат ва жамият томонидан ишлаб чикилган махсус усуллар (куроллар) дир.

Каролатнинг куйидаги турлари ажратилади :

1. Социал - иктисодий (бу жамиятнинг иктисодий ривожланиш даражаси, мулкчиликнинг турли шакллари, иктисодий эркинлик ва б.);
2. Сиёсий (Конституцион тузумнинг демократлаш даражаси, жамиятнинг сиёсий тизими, сиёсий плюрализм (фикрларни хилма - хиллиги) куппартиявийлик, хокимиятнинг булиниши ва б.);
3. Ташкилий (конун ва конун ости актларига амал килинишини назорат килувчи махсус органлар (суд, милиция, прокуратура ва б.)нинг фаолияти);
4. Ижтимоий (конун бузарликни олдини олишга каратилган жамоатчилик томонидан кулланиладиган комплекс профилактик чора-тадбирлар);
5. Гоявий (бу ҳуқуқий онг ривожланишининг даражаси, фукоралар уртасида юридик билимларни ёйиш ҳуқуқ талабларига хурмат, жамиятда маънавий тарбиянинг даражаси);

Махсус-юридик (харакатдаги конунчиликда огохлантириш, тугирлаш,ҳуқуқ талабларининг бузилишига чек куйиш максадида урнатилган усул ёки таъсиркилувчи омил(курол)лар).

 Махсус юридик усул (курол) ларга аввалам бор қонунийлик талаби ифодаланган барча ҳуқуқ нормаларини киритиш зарурдир.

Қонунийликнинг юридик талаблари куйидагилардан иборат :

1. ХН сини бажармасликни адолатли жазолаш;
2. Конун устунлигини конуний мустахкамлаш, уни куриклаш чораларини аниклаш;
3. Қонунийликни куриклашни маълум органларга
4. Фукароларнинг уз ҳуқуқларини талаб килиш (фойдаланиш) ни конуний мустахкамлаш, уз ҳуқуқларидан бошка шахсланинг ҳуқуқларига зарар келтириш максадида фойдаланишни такиклаш, айбсизлик презумцияси гояларини конституциявий мустахкамлаш;

Умум кабул килинишича, тартиб - зарур ижтимоий муносабатларни мустахкамлаш (сингдириш) шакли булиб, бу баркарор шакл сифатида бутун жамиятнинг манфаатларига жавоб берувчи шакл сифатида куллаб - кувватланади.

Улар турлича социал нормалар - ахлок, урф - одат, жамоат ташкилотлари, ҳуқуқ ва бошкалар билан тартибга солинган.

Ижтимоий тартибот - бу жамият аъзолари уртасида мужассамлашган баркарор ижтимоий муносабатлар тизими булиб, социал адолат гояларини ифодаловчи, норматив тартибга солиш тизимининг бутун таъсири натижасида турмуш тарзи сифатида тасдикланган муносабатлардир.

Ҳуқуқий тартибот ижтимоий тартиботнинг бир кисми булиб хисобланади, факат у барча социал нормаларнинг регулятив харакати натижасида мужассамлашмасдан, балки факатгина ҳуқуқ нормалари оркали мужассамланади.

Шундай экан, ҳуқуқий тартибот - бу ҳуқуқ нормалари томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тизимининг бир кисмидир.

Унинг харакат доирасида ҳуқуқ нормалари оркали тартибга солинадиган барча ижтимоий муносабатлар ётада.

Ҳуқуқий тартибот узига хос хусусиятлари куйидагилардан иборат :

1. у ҳуқуқ нормаларида режалаштирилган;
2. ушбу нормаларни тадбик этиш натижасида юзага келади;
3. давлат томонидан таъминланади;
4. ижтимоий муносабатларни ташкилийлаштирилиши учун шароит яратади, инсонни анча эркин, (мустакил) килиб, хаёт шароитини енгиллаштиради;
5. қонунийликнинг натижаси сифатида юзага чикади;

Ҳуқуқни мухофаза килувчи органларнинг фаолияти конун томонидан жуда пухта ва аник килиб белгилаб (регламентланган) берилгандир.

Буэса уз навбатида ҳуқуқбузарликка карши кураш олиб боришнинг эффективлигини таъминлайди,айбсизларни жазолашга ёки ҳуқуқни бузувчи айбдорларни оклашга чек куяди.

Ҳуқуқий тартиботни куриклашнинг ноконуний усуллари кутилган натижани бермайди,бу фукороларнинг ҳуқуқларини купол равишда бузилишига олиб келади, узининг функционал вазифаси юзасидан конунга ута итоат килиш масъулияти юклатилган у ёки бу ҳуқуқни мухофаза килувчи органлар томонидан қонунийлик режимини бузилишига сабаб булади.