Главная » Статьи » Madaniyat va sa'nat

Маданиятшуносликдан Глоссарий

 

АВЛОНИЙ, Абдулла (1878-1934) -XIX асир охири XX а. бошидаги узб. миллий маданиятининг машхур вакилларидан бири, маърифатпарвар шоир, драматург, журна­лист, олим, давлат ва жамоат арбоби. XX а. бошларида жадидчилик харакатига қўшилиб, Тошкентдаги жадидларнинг фаол иштирокчиларидан бири бўлиб танилди. У янги усулда, янгича мактаб  очиб, дарс берди ва дарсликлар ёзди.

АДАБИЙ-МАДАНИЙ МЕРОС - халқимизнмнг авлодлардан авлодларга ўтиб келаётган нихоятда қадимий, бой А.-м.м.и бор. У халқимизнинг урф-одати, расм-русмлари, байрамлари, қадимий битиклар ва археологик топилмалар, халқ оғааки ижоди намуналари, ёзма бадиий адабиёт ва фан дурдоналари, бетакрор меъморий обидалардан иборат.

АКСИОЛОГИЯ (юн. axio - қадрият ва logos — фан, таълимот) — қадриятшунослик, маънавий ходисалардан бири бўлган қадриятлар соҳасини ўрганадиган, унинг қонун ва категорияларини тадқиқ қиладиган илм йуналиши, қадриятлар ҳақидаги фан.

АНАРХИЯ (юн. anarchia — бошбош-доқлик) — давлатда ёки жамиятни бошқаришда ягона раҳбарнинг, ҳамма учун мажбурий қонун-қоидалари одоб-аҳлоқ меъёрларининг йўқлиги, ҳокимиятга даъвогар турли сиёсий кучларнинг ўзаро кураши кучайиши оқибатида юзага келадиган холат.

АНТРОПОГЕНЕЗ (юн. antropos ва genezis — инсон, келиб чикиш) — ин-соннинт келиб чиқиш ва жисмоний хамда маън-й ривожланиш жараёни. Бу жараён туғрисида турлича фикрлар, дунёвий ва диний карашлар мавжуд. Дунёвий қараш тарафдорлари (Дарвин, Гексли ва Гегель) инсон олий даражада тараққий этган,   I одамсимон маймунлардан келиб чиққан деган қарашни илгари суради.

АФОРИЗМ (юн. aphorismos — хикматли суз) — қисқа, лекин чуқур маъноли, муаллифи аниқ, ran; хикматли сўзлар. А.нинг асосий коидаси сифатида шаклан ихчам, образ ва фикрга бой, х.ис-туйғу, хулоса ва холатни аниқ, мукаммал акс эттириш, кучли эмоционал ва интеллек­туал таъсир кучига эга булиш А.нинг асо-сий хусусиятидир.

АФФЕКТ (лот. affectys - рухий тулқинланиш, кучли эхтирос) - нисбатан тез ва қисқа муддатли, кучли эхтиросли ва эмоционал холат; шах учун муҳим ҳаётий вазиятларнинг тез ўзгариши бн боғлиқ, ички турғён ва кескин ха-рактерли узгариш тарзида намоён була­ди; муайян кишининг ўз хатти-харакатларини назорат қила олмай қолишини ифодалайдиган холат.

АХЛОҚИЙ МАДАНИЯТ - жамитдаги аҳлокнинг юксаклик даражасини, фу-қароларнинг аҳлоқий савиясини акс эттирувчи, шахснинг жамиятдаги асосий ахлокқ меъёрларини эгаллаши ва ўзгалар б-н шу асосда мунособатдатда бўлиши, ўзини аҳлоқий томондан мунтазам такомиллаштириб бориши сингари жихатларни уз ичига олади.

АХУРА МАЗДА — Авесто таълимогида зулм ва кабохат эгаллаган дунёга, шу жумладанн, умидсизликка учраган кишилар калбига ёруғлик, эзгулик нурини тарқатувчи, кишиларни ўз кучига, келажакка ишончини мустахкамлашга ва унга йуналтирувчи қудраттги__куч сифатида, мадх килинадган қудратли, дунёвий ақл маъносини ифода этади.  

 БЕРУНИЙ, Абу Райхон (973-1048 йил) - Абу Райхон Мухаммад ибн Аҳмад зл-Беруний — буюк қомусий олим ва машхур мутафаккир. Б. илм-фаннинг деярли барча сохалари б-н шугулланган алломадир. У Якин ва Урта Шаркнинг бой фан-мад-тини пухта ўрганиб, қад. юн. мумтоз илми б-н хам чуқур танишиб йирик аллома булиб етишди.

БЕХБУДИЙ, Махмудхўжа (1875-1919) — маърифатпарвар, Туркистон жа-дидчилик х.аракатининг рахнамоси. У янги замон узб. мад-тининт асосчиси: янги мактаб ғоясининг назариётчиси ва амалиётчиси, узб. драмачилигини бошлаб берган биринчи драматурги, ношир, журналист. Ўздаври ижтимоий-сиёсий ҳаётининг йирик намояндаси сифатида мустақил республика ғоясининг яловбардорларидан саналади. Б. Самарканд якинидаги Бахшитепа қпшлогида рухоний оиласида туғилган.

БОБУР,  Заҳириддин Мухаммад (1483—1530) — узб. халқининг йирик му-тафаккири, давлат арбоби, узб. мумтоз адабиётининг кўзга кўринган вакили, тарихчи олим, шоир ва таржимондир. У темурийлар авлодидан булиб, Хиндистонда «Буюк мугуллар империяси» деб ном олган давлатнинг асосчиси хисобланади.

БУДДИЗМ (Будда номидан олин-ган) - диний-фал-й таълимот, вужудга келиши жидатидан илк жаҳон дини. Б. асосчиси — шахзода Сиддхартха Гаутама (мил. ав. 567—488 йиллар) вафотидан сунг х.акқик.қ т нажоткори — "Будда" деб атала бошлаган. Ягона таълимот сифатида шаклланган Б. 18та мактабга булиниб кет-ган. Бир неча бор уни бирлаштиришга уринишлар натижасиз якунланган. Хозирги даврда Б.га 400 млн.дан зиёд эътикрд к.илувчилар мавжуд.

БУХОРИЙ, Мухаммад ибн Исмоил (810—870) — Куръондан кейин туради-ган муътабар манба — хддисларни тўплаш ва уларнинг энг ишончлиларини ажратиб бериш орқали шухрат қозонган, дунё халқлари орасида энг буюк мухаддис сифатида эътироф этилган аллома.

ВЕДАЛАР ВА УПАНИШАДЛАР - I диний мазмундаги адабиётлар. Баъзи тахминларга кўра, деярли туққиз аср (мил.ав 1 1500—600 й.) давомида Хиндистон ярим оролида яшаб келган кад. халк, ва элатлар томонидан яратилган.

ГАЛИЛЕЙ, Галилео (1564-1641) Италиянинг буюк мутафаккир, фал., ма­тематика, физика, астрономия ва санъатшунослик каби фан сохаларида етук асарлар яратган қомусий олим.

ГАРМОНИЯ (юн. harmoniya - алока, уйғунлик) — маълум тизим элементлари, таркибий қисмлари риожланишининг муайян даврида ўзаро мувофиқ,  мутаносиб,  узвий ботиқлик ва алоқадорлик холатини англатувчи жараён.

ГЕДОНИЗМ (кад. юн. hedone - завқланиш, роҳатланиш) - инсоннинг бу­тун х;аёт мазмуни рохатланишдан иборат, деган ғояни ифода этадиган холат. Г. га бино-ан рохатланишга интилиш инсоннинг табиий эхттгёжи, хаётининг асосий харакатлантирувчи кучидир.

ГНОСТИЦИЗМ (юн. gnosis - би-лиш) — фикрлаш кобилиятига эга булган инсонгина борлиқдаги нарса-ходисалар ва жараёнларнинг моҳиятини билиши мумкинлигини эътироф этувчи фалсафий таълимот. Г. табиат, жамият хақидаги билимлар, ғоялар борлиқнинг инъикоси эканини, ўз навбатида, улар борлиққа фаол таъсир кўрсатиши мумкинлигини таъкидлайди.

ДАОЦИЗМ — кадимги Хитойда вужудга келган, мутафаккир Лао Цзи асос солган диний-фалсафий таълимот. Лао Цзи I "Дао", "Ци" таълимотини ишлаб чикқан. Кейинчалик бу таълимот Даоцизм деб аталган.

ДИНИЙ ЭКСТРЕМИЗМ - экстремизмнинг диний соҳада намоён булиш  шакли. Д.э. муаммоларни хал этишда ўта кескин чора-тадбирларни, фикр-қарашларни ёқловчи назария ва амалиётни англатади.

ЖАДИДЧИЛИК (араб, янги) - XIX а. охири XX а.нинг биринчи чорагида арказий Осиё, Қирим, Кавказ, Волга буйи худудларида шаклланган, янги замонавий мактаб, матбаа ва тараққиётнинг илғор усул ва йўлларини ёқлаб чиққан ижтимоий маърифий харакат.

ЗАРДУШТИЙЛИК (оташпарастлик, зороастризм) — мил.ав. VTII-VII а. қуйи Амударё худуди ва Марғиёнада вужудга келган яккахудоликни тарғиб этадиган дин. Зардушт томонидан ислоҳ, қиилиниб, такомиллаштирилди.  Бутаълимот мил. ав. VII асрда  Арйашайона давлатининг инкирозга юз тутган даврида вужудга келди.

ИБН СИНО, Абу Али (980-1037) -тиббиёт сохасида жахон халқлари эъти-рофига сазовор бўлган, астрономия, ма­тематика, мантик, фасафа, шеърият ва бошқа қатор фан соҳаларида етук асарлар яратган қомусий олим.

ИДЕАЛИЗМ (юн. idea - роя, фикр) — инсоният тафаккур тарихидаги энг қад. ўзига хос фалсафий йуналишлардан бири. У онг ва руҳни борлиқнинг ягона асоси деб эътироф этади.

ИЕРАРХИЯ (юн. hieros — мукаддас /ва arche — хокимият) — коинотнинг тузилишидан то давлат, жамият, табиат, турли тизим ва ташкилотларнинг қуйидан_ (юқорига, юқоридан қуйига, оддийдан мураккабга, мураккабдан оддий тузилмаларга караб йўналган поғоналари, босқиич ва даражалари, ўсиш, юксалиш тартибларидир.

ИЖТИМОИЙ МУНОСАБАТЛАР жамият хаётида моддий ва маъавий фаолиятлар натижасида турли субъектлар ўртасида қарор топадиган ўзаро мунособат ва харакат мезонлари. И.м. моддий ва маънавий мунособатларга булинади.

ИНДИВИДУАЛИЗМ (лот. mdividium булинмас) — инсоннинг шахсий хаёти жамоага боғлиқ бўлмаган, фақат унинг ўзига тегишли алохида бир хрдиса деб қарайдиган, жам-т манфаатларидан инсон хуқуқдарини мутлақ устун қўядиган фал-й-ахлоқий таълимот.

ИНКВИЗИЦИЯ (лот. inquizitio — текширув, к,идирув) — католик черкови томонидан эркин фикрли шахсларга, папа хокимиятининг ғоявий душманларига карши курашиш мақсадида тузилган, бевосита Рим папаси тасарруфида бўлган, 1231 йилдан эътиборан доминиканлар орденига топширилган.

ИСЛОМ (араб, буйсуниш, итоат этиш, ўзини Аллох. иродасига топшириш) — дунёда энг кенг таркалган динлардан бири. И. динига жахонда қарийб 1,5 миллиард киши эътикрд қилади. Мукаддас И. манбалари Куръони карим ва хадиси шарифларда айтилишича, инсонларни туғри йулга солиш учун Аллох томонидан юборилган охирги илохой диндир.

КИЙИНИШ МАДАНИЯТИ - инсоннинг ташкқи қиёфаси, шунингдек, маън-й дунёси, эстетик диди, ахлок,ий сифатлари ва ақлий салохиятини ифода этадиган, кўхна битикларда кийим, билим, дид, фаросат, уят каби инсоний фазилатлар билан борлиқ холда талк,ин этилган.

КОМИЛ ИНСОН - миллий ғоянинг асосий тамойилларидан бири. К.и. ғояси ва уни амалга оширишга булган интилиш инсоният цивилизациясининг маъно -мазмунини ташкил к,илади. К.и. хақидаги таълимот инсоннинг маън-й, ахлок,ий, интеллектуал ва жисмоний назаридан етуклик даражасига кутарилишини кузда тутади.

КОНСЕРВАТИЗМ- (лот. conservatisme -химоя қилмоқ)  луғавий маънода: а) тарвққиётга, янгиликка, илғор ғояларга душманлик; б) эскиликни, эски тартиб қоида ва тамойилларни сақлаб қолиши, тиклашга интилиш; в) мавжуд тартибот муассасалари ва ижт-й-маън-й қадриятларни химоя қилувчи ижт-й-сиёсий таълимот ва сиёсий қарашлар тизимини англатади.

КОПЕРНИК, Николай - (1473-1543) -букж поляк мутафаккири ва астрономи. 1491—1495 йилларда Краков университетида тахсил олди. Университетда астроно­мия ва математика мактаблари шакллантирган эди._]

КОСМОПОЛИТИЗМ -  (юнон kosmopolites — дунё фукароси) — дунё фукаролигини даъво қилиш, шунингдек, мил-лий ва давлат суверенитетини рад этиш, турли миллий анъана, хамда ватанпарварлик туйғусидан воз кечиш  ғоясини илгари сурадиган қараш.

МАДАНИЙ БОЙЛИКЛАР - аждодлардан авлодларга ворисийлик асосида етиб келган, инсониятнинг бугуни ва келажаги учун катта ахамиятга эга булган моддий ва маън-й бойликлар, бутун инсоният мулкини ташкил этувчи буюк маданий ва табиий ёдгорликларни ифод этувчи холат.

МАДАНИЯТ (араб. шахарга оид, фаровон маскан, тараққиёт учоғи) — табиат ва ўзаро мунособатларда акс этадиган инсон фаолиятининг ўзига хос шаклини ифодалайди.

МАДАНИЯТ ФАЛСАФАСИмаданиятнинг мохияти, ривожланиш қонуниятлари, тараққиёт босқичлари ва истиқболларининг яхлит, бир бутун ходиса сифатида ўрганувчи фалсафий фан.

МАДАНИЯТСИЗЛИК - инсониятнинг моддий ва маънавий бойликлари, кашфиёт, янгилик, ижод намуналари, маиший ва маънай сохаларда эришилган

беписандлик, тарбиясизлик.

MAPFИHOHИЙ Бурхониддин- (1123 йил туғилган) — Шарқ, Уйрониш даври қомусий алломаларидан бири, жах,он мад-ти ва илм-фанига қўшган хиссаси бутун дунёда эътироф этилган буюк сиймо — Абул-Хасан Али ибн Абу Бакр ибн Абдул Жалил ал-Фарғоний ар-Ришдоний Марғиноний.

МИЛЛИЙ МЕРОС - тарихий тараққиётнинг ўтмишга айланган боскичида муайян миллатнинг аждодлари ақл-заковати, кобилияти ва меғнати б-н яратилган барча моддий ва маънавий бойликлар мажмуини ифодаловчиси.

МИФ ( юн. mifhos — афсона, ривоят, асотир) — ибтидоий давр кишилари онги ва т.сида инсон, табиат, жам-т ва кои-нотнинг пайдо булиши б-н боглик вокеа-лар, ш-дек, табиат ва жам-т хрдисалари-чщщг_акс этиши

МОТУРИДИЙ  Абу Мансур (870-944 Самарқанднинг  Мотурид   қишлоғида  ўрта  асарларда  кенг тақалган калом  илмининг мусулмон оламидаги машхур назариётчиларидан бири  йирик фиқиқ (мусулмон  қонуншуноси) ва  мусофир оламида кенг танилган илохиятчи мутаффаккир  аталади.

НАКШБАНД,  Баҳоуддин (1318-1389) — ислом тасаввуф илми ва амали-ётида юксак мавқега эришган буюк мутафаккир. Асл исми Мухаммад ибн Му-Хаммад Бахоуддин Нақшбанд Бухорий бўлиб, халк, орасида Бахоуддин, Хожа Ба-Хоуддин, Бахоуддин Балогардон ёки Шох Нақшбанд номлари ҳам кенг тарқалган машхур авлиё, нақхибандия тарикқатининг асосчиси.

 ОММАВИЙ МАДАНИЯТ - мад-т-нинг мураккаб, хаммавакт бир хил Тал­лин кдпинмайдиган узига хос шакли. О.м.ни Fap6 мад-ти б-н боглик, хрдиса деб тушуниш, ш-дек, уни гоясизлик, си-фатсизлик ва дидсизлик намунаси сифа-тида бахрлаш кенг таркалгаш Айни пайт-•дет-фелькявррйлк

ПЛАТОН - мил.ав. 427-347, юнонистонлик буюк файласуф. Аттика сулоласи вакили Кодра оиласида туғлган. Онаси Периктиона даврининг таниқли одамлари—машхур қонуншунос Солон ва хукмдор Критийлар сулоласидан.

РАМАЗОН (араб. рамиз(д)а — қийинчиликни енгиш) — 1) х.иж. йил хисобининг туққизинчи ойи, Аллох Мухаммадга (с.а.в.) Куръонни ваҳий қилиб, Жаброил (а.с.) оркдли нозил этган; 2) р. ойида болалар шу номда шеърлар туқиб, эшикма-эшик, уйма-уй юриб айтадилар; 3) Р. ойида тугилган эркаклар исми. Ш.у. бу ой мукдддас ой хисобланиб, бир ой давомида руза тутиш буюрилган.

РЕНЕССАНС (франц. renaissance —уйғониш) — инсоният маънавий тар-ётидаги уйғониш даври. XI а.дан эътиборан Европада Р. даври бошланди. Табиийки, ушбу ижтий-тарихий жараён Евро­панинг турли мамлакатларида турлича кечди. Р. даври Европада уч асосий босқични: илк босқич (XTV а.), етуклик босқичи (XV а.) ва охирлаб колган сунгги босқич, (XVI а.)ни босиб ўтган.

РОМАНТИЗМ — бадиий адабиёт ва санъатдаги ижодий ёндашув ва услублардан бири. Р., реализм, танкидий реализм-нинг хар бири адабий тараққиёт жараёни-(нинг маълум боскичида тарихий зарурат сифатида юзага келган

СЕНТИМЕНТАЛИЗМ  (франц.I sentimental —— сезувчан сўзидан) — ўрта асларда Fap6 зодагонларнинг бузуқ аҳлоқига карши норозилик кайфиятини ифодалайдиган оқим.

СИНТОИЗМ (япон. синто — худолар йули) — Японияда кенг тарқалган миллий дин. XVIII а.да С.ни буддизмдан фарқлаш учун "Синто" атамаси қўлла-нигилган. У буддизмдан кўплаб маросим ва тасаввурларни мерос қилмб олган.  

ТАВХИД (араб, яккахудолик) — яккахудолик хақидаги таълимот. Аллохнинг бирлигига ишониш, Уни ягона деб билиш, Аллохнинг зотида хам, сифатлари-да ҳам, ишларида ҳам, феълида хам, исмларида хам, хукмларида хам шериги йуқ

ТОТЕМИЗМ (инг. totemis; хиндуча  атотем — унинг урғи, насли) — ибти-доий жамоатнинг илк динларидан бири. У кишиларнинг маълум гуруҳи б-н х,айвон  ва усимликларнинг муайян турлари ўртасида қон-қардошлик бор деган эътиқодга асосланади.

УНИВЕРСИТЕТ (лот. universitas - мажмуа йиғинди) олий илмий муассаса; турли соҳалар учун мутахассисларни тайёрлаш, айни вактда илм. тад., кашфиётлар амалга ошириладиган олий таълим муассасасини англатувчи ата-ма. Дастлабки Улар мадрасалар шаклида ислом мам-тларида пайдо булган эди. Уни­версал таълим ва илмий кашфиётлар борасида IX-X а.лар ва умуман урта асларда Бағдод, Балх, Басра, Дамашқ, Хамадон, Табриз, Самарканд, Бухоро, На-саф, Гурганж, Кеш, Шош шахарларидаги мадрасалар нихрятда машхур бўлган ва уларда етишган алломалар Европа мам-тларида хам яхши танилтанлар.

УТОПИЗМ (юн. utopos — хаёлий, мавжуд бўлмаган жой) — лугавий маъ-/нода инсон, давлат ёки жамиятнинг келажакдаги мукаммал (идеал) шакли хакдда-ги таълимот)

ФЕТИШИЗМ (франц. fetishisme -тилсим, бут) — табиатдаги нарса ва хрди-саларга эътиқрд қилувчи диний тасаввурлар мажмуи

ФИКҲ (араб, билим, т., мусулмон ХУҚУҚи) — ислом ҳуқуқшунослигидир.

Категория: Madaniyat va sa'nat | Добавил: azizjon_ibragimov (02.06.2016)
Просмотров: 1388 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
avatar