Alisher  Navoiy   1441-yil  9- fevralda  Xirot  shaxrida  tug’ildi.Uning  otasi  G’iyosiddin   kichkina  bir  necha  qarindoshlari  temuriylar  saroyiga  yaqin  turgan  amaldor  aristokrat, buvilari  esa  temuriy  shag’zodalarning  enagalari  bo’lgan.Alisher  go’dakligida  temuriy  shag’zodalar  bilan  birga   tarbiyalandi.To’rt  yoshida  o’qishga  berdilar.Ziyrak  va  qobilyatli  Alisher  maktabdagi  boshqa  bolalardan  ajralib  turar  va  kattalarning  diqqatini  o’ziga  jalb  qilar  edi.

Navoiy  Xirotda  qoldi  va  o’qishni  davom ettirdi.U  adabiy  asarlarni  qunt  bilan  o’qiy  boshladi.

Ota  va  ona  Alisherning  xar  tomonlama  bilim  olish  uchun  barcha   shart-sharoitlarni  yaratib  berdilar.Alisher  zamonasining  mashxur  muzikashunosi  Xo’ja  Yusuf  Burxondan  muzika  o’rgana  boshladi.xamda  tarix, adabiyot,xusnixat  va  boshqalar  bilan  jiddiy  shug’illana  boshladi.Alisher  ayniqsa  adabiyotni  sevdi.Oila  muxiti  bolaligidayoq  unda  adabiyotga  zo’r  xavas  tug’dirgan  edi.Alisherning   otasi  marifatparvar  kishi  va  san’at  xamda  adabiyot  muxbirlaridan   edi.Alisher  badiiy  asarlarni  o’qish  va o’rganish  bilan kifoyalanib qolmadi.

Uning  o’zi  xam  sherlar  yoza  boshladi.Navoiyning  necha  yoshidan boshlaqb  she’r  yozganini  bilmaymiz.

Lekin shunisi  ma’lumki,u 10-12  yoshlaridayoq  badiiy  zavq  vadidi  xamda  ilk  she’rlari  bilan  tanilib,katta  san’atkorlar  va  olimlarning  diqqatini  o’ziga  jalb  qilgan  edi.Alisher  otadan  yosh  yetim  qoldi.U  marifatparvar  xukumdor  Abulqosim  Bobur  qaramog’ida  tarbiyalana  boshladi  va  15  yoshida  Culton   Xusayn  Bayqaro  bilan  birga  Abulqosim  Boburning  saroyida  xizmat   qila  boshladi.Abulqosim  Bobur  1456-yilda  mashxatga  jo’nadi.Navoiy  va  Xusayn  Bayqaro  xam  Abulqosim  Bobur  bilan  mashxatga  borib,o’sha  yerda  o’qishni  davom  ettirishadi.1457-yilda  Abulqosim  Bobur  vafot  etadi.Navoiy  mashxatda  qolib  o’qishni  davom  ettiradi.

Mansab va  davlat  orzusida  yurgan  Xusayn  mirzo  Marvga  borib,taxtni  egallash  uchun   kuch   to’play  boshlaydi.Navoiy  Mashxadda  Sayid  Xasan  Ardasher  va  Kamol  Turbatiy  kabi davirning  mashxur  shoirlari  bilan  tanishadi. Navoiy  taxminan  18-19 yoshlarida  Abduraxmon  Jomiy  bilan  tanishadi.Navoiyning  bilim  saviyasi  va  adabiy  qobilyatidan  mamnun  bo’lgan  Jomiy  uni  xam  shogird,xam  farzand  deb  biladi.Ko’p  o’tmasdan  shogird  va  uystozning  munosabaatlari  ikki  ulug’ shoir  va  mutaffakkirning do’stligi va xamkorligiga    aylandi.Navoiyning  otasidan  qolgan  mol-mulkni  musodara  qildirgan.Navoiy  qattiqmoddiy  qiyinchiliklarga  duch  kelgan. Navoiy  shu  axvolda  Samarqandga  keldi.Samarqandda  xam tastlabki payitlarda  moddiy  qiyinchilikda  yashadi,lekin  shunga  qaramay,Samarqand  madrasalariga  qatnadi,ilm-fan, san’at va  adabiyot  axli  bilan  yaqinlashdi,bilim  saviyasi  istedodi  va  qobilyati  bilan  tez  orada  obro’  va  etibor  qozondi.Navoiy  Samarqandda  Sakkokiy  va  boshqa  shoirlarning  badiiy  merosi  bilan  yaqindan  tanishdi.

Samarqanddagi  madaniy  yodigorliklar,ayniqsa  Ulug’bek

Observatoriyasi  va  Uluf’bek  madrasasi  unda  katta

Tassurot  qoldirdi.

Navoiy  keyinchalik  bu  tassurotlarini  o’z  asarlarida, jumladan,  ,,Xamsa’’sida  ifodaladi.

Navoiy  Samarqandda  1469-yilga  qadar  turdi.Toju-taxt orzusida  yurgan  Xusayn  Bayqaroning  Xirot  taxtini  egallab  olishi  uchun  shu  vaqtlarda  qulay  bir  voqea  yuz  berdi.1468-yilningoxirlarida  Abusaid  G’arbiy  Eronni  egallash  uchun  jang  olib  boradi.Jangda  Abusaidning  qo’shini  yengilib,uning  o’zi  o’ldiriladi. Shu  vaqtda  Xirot  ostonalariga  yaqinlashib  qolgan  Xusayn  Bayqaro  fursatdan  foydalanib,1469-yil  Xirotga  kiradi  va  taxtni  egallaydi.Xuddi  o’sha  yilning  aprel  oyida  Navoiy  Xirotga  qaytib  keladi.Alisher  Navoiydek  obro’li  va  tadbirli  kishilarga  muxtoj  bo’lgan  Xusayn  Bayqaro  Navoiyning  Xirotga  qaytishidan  mamnun  bo’lib,uni  saroyga  chaqirdi  va  muxirdorlik  vazifasini  topshirdi.Bu  mansab  eng  katta  mansablardan  biri  bo’lib,davlatning  xar  qanday  xujjatini  muxirdor  orqali  rasmiylashtirilar,muxirdor  muxr  bosar  va  imzo  chekar  edi.Muxirdorlik  vazifasi  Navoiyning  ijodiy  ishlari  bilan  ko’proq  shug’illanishiga  imkon  bermas  edi.Shuning  uchun  u  bu  vazifadan  istefo  berdi.Lekin  Xusayn  Bayqaro  o’z  davlat  apparatida  Navoiydek  tadbirli  va  donishmand  kishining  bo’lishini  zarur  deb  xisoblab,oradan  ko’p vaqt  o’tar-o’tmas,Navoiyni  amirlik yani  vazirlik  vazifasiga  tayinladi.Xusayn Bayqaro  bilan  uning  o’g’illari  o’rtasidagi  nizo-adovatlarni  bartaraf  qilishga  xarakat  qilar edi.Ayniqsa u obodonchilik va  madaniy  xayot  soxasida  juda  katta  xizmatlar  qildi. Alisher  Navoiy  o’z  atrofiga  olimlar,yozuvchilar va  san’atning turli  soxalaridagi  kishilarni  jalb  etdi.

Mashxur  rassom  Bexzod,xattot Sulton Ali  kabi  kishilar  xam  bevosita  Navoiyning  xomiyligida  kamolga  yetgan

edilar.Navoiy  olim,san’atkor  va  yozuvchilardan  unumli  ishlashni,o’z  qobilyati va imkoniyatlaridan  to’g’ri  foydalanishni  talab  qilar  edi.U ijodiy  ishga  beparvolik  bilan  qarovchi,shoshma-shosharlik  bilan  yuzaki  ish  qiliuvchi  kishilarni  yoqtirmas,ularga  qattiq  tanbex  berar edi.U  xam  marxamatli,xam  talabchan  ustoz  edi.

Navoiy  vazirlik  vaqtidan  xam,undan  keyin  xam  obodonchilikka  katta  axamiyat  berdi.Podsholikning  dastlabki  yillarida  Xusayn  Bayqaro  Navoiyning  obodonchilik  soxasidagi  faoliyatini  qo’llab-quvvatladi,davlat  xazinasidan  mablag’ ajiratdi.Shu  bilan  birga,Navoiy  obodonchilik  ishlariga  o’z  mablag’ini  ayamay  sarf  etdi.Samarqandda  juda  muhtojlikda  yashagan  Navoiy  Xirotga  qaytganidan  keyin,otasidan  qolgan mol-mulkga  ega  bo’ldi,Xusayn  Bayqaro  unga  Xirot,Sabzavor  va  boshqa  joylardan  katta  mulk  ajiratib  berdi.Navoiy ko’pchilik  asarlarni  o’zbek  tilida  yozib,bu tilning  badiiy  durdonalar  yaratish  uchun  katta  imkoniyatlarga  ega  ekanini  ko’rsatib  berdi,o’zbek yozuvchilari  oldiga  o’z  ona  tilida ijod  etish  vazifasini  qo’ydi.ularga  bu  yo’lda  xar  jixattan  yordam berdi.Shu bilan  birga,u  fo’rs – tojik  tilini  xam  o’z  ona  tilidek  sevdi,bu  tilda  xam  ajoyib  asarlar  yaratdi  va  fors - tojik  shoirlariga  katta  ehtirom  bilan  yondashdi,ular  bilan  ijodiy  xamkorlik  qildi,arab  tili  va  uning  leksikasi bilan  shug’illandi.

Navoiy  dastlab  lirk  sherlari  bilan  keng  shuhrat  qozona  boshladi.1465 – 66 yillardayoq  Navoiyning  kitobxonlari  uning she’rlarini to’plab,devon  tuzadilar.Navoiyning  o’zi  esa  1470-yilning  boshlarida  birinchi  devoni  ,,Badoyul  bidoya’’ni  tuzdi.Keyinroq,1476 – 1483 yillar  oraqsida, ikkinchi  devonni  ,,Navodirun-nixoya’’ni yarati.

Lirik turda katta tajriba orttirib,shuhrat qozongan  Navoiy,  endi  o’zbek  tilida  yirik  epik  asarlar  yaratish  vazifasini  o’z oldiga  qo’ydi.Vazirlik  mansabidan istefo  berganidan keyin  ,,Xamsa’’yozishga  tayyorlana  boshladi.U oz vaqt  davomida  ,,Xamsa’’uchun  kerakli  barcha materiallarni  to’pladi.Nizomiy,Xisrav Dexlaviy va boshqa  shoirlarning ,,Xamsa’’si  yoki  ,,Xamsa’’sikli bo’yicha yaratga aloxida  dostonlarini,xalq  og’zaki  ijodi  xamda  tarix  asarlarini mukammal  o’rganib  chiqdi  va ,,Xamsa’’ yozish  fikrini  Abduraxmon Jomiyga  aytdi.Jomiy  uning  maqsadi  va  rejalarini  maqulladi,maslaxatlar  berdi.Navoiy  148-yilda   ,,Xamsa’’ni  yozishga  kirishdi.U  ,,Xamsa’’ni  yozish  uchun  juda  qisqa  muddat – ikki  yildan sal ko’proq  vaqt  sarf  qildi.1483-yilda  ,,Xamsa’’ning  birinchi  dostoni  ,,Xayratul – abror’’,1484-yilda  ,,Farxod  va Shirin’’,  ,,Layli  va  Majnun’’,  ,,Sabai  sayyor’’,  1485-yilda  ,,Saddi  Iskandariy’’  dostonlarini  yozdi.Bu  dostonlarida  u  davirning  juda  muxim  praoblemalarini  qo’ydi,o’rta  asirning  ilg’or  mutaffakiri  sifatida  progressiv  fikr-qarashlarini  ilgari  surdi.

1501-yilning  3  yanvarida  Alisher  Navoiy  vafot etdi. Butun  Xirot  qattiq  motam  tutdi.Musubatli xabar  tezda  butun  Xursonga,Movvarunnaxirga  va boshqa  joylarga  borib  yetdi.

Navoiy    Lirikasi.

Alisher  Navoiy  ulug’  lirk  shoirdir.U  Saddiy,Xofiz, Xisrav  Dexlaviy  va  Abduraxmon  Jomiy  kabi  mashxur   sharq  lirk  shoirlarining,Xorazimiy,Sayfi  Saroiy,Atoiy, Sakkokiy va  Lutfiy  kabi  o’zbek  dunyoviy  adabiyoti  namoyondalarining  eng  yaxshi  adabiy  tradsiyalarini  davom  ettirdi  va  rivojlantirdi,xalq  poetik  ijodiyotining  g’oyaviy-badiiy  boyliklaridan  unumli  foydalandi.Badiiy  adabiyotning  xayotga,jamiyat  extiyojlariga xizmat  qilish  uchun  kurashgan  Navoiy  lirik  poeziyaning  tematikasi, g’oyaviy  motivlari  va  obrzlari  sistemasini  boyitdi, takomillashtirdi.

Navoiy  juda  katta  va  boy  lirik  xazina yaratib  qoldirdi. Bu  lirik  xazinaning  asosiy  45  ming  misraga  yaqin  o’zbek  tilidagi  sherlarini  o’z  ichiga  olgan ,,Xazoyinul  maoniy’’  va  12  ming  misradan  ziyod  fors-tojik  tilidagi  sherlarni  o’z  ichiga  olgan  ,,Devonni  Foniy’’, fors-tojik  tildagi  6  falsafiy  qasidadan  iborat.

Ruboiy.

Jonimdag’i  ,,jim’’ ikki  doling’a  fido,

Andin  so’ng  ,,alif’’toza  niholingg’a  fido.

,,Nun’’idag’i  anbarin  hiloling’a  fido,

Qolgan  ikki  nuqta  ikki  xoling’a  fido.

Zohid,sanga  hur,manga  jonona  kerak,

Jannat  sanga bo’lsun,manga  mayxona kerak.

Mayxona  aro  soqi-yu  paymona  kerak,

Paymona  necha  bo’lsa  to’la,yona   kerak.

O’lsam yasamang munda mazorimnin mening,

Yuklab  elting  jismi  figorimning  mening.

O’tru  chiqarib  ahli   diyorimning  mening,

Ko’yida  qo’yung  tani  nizorimni  mening.

Qit’a.

Chun  g’araz  so’zdin  erur  ma’ni  anga,

Noqil  o’lsa  xox  xotun  ,xox  er.

So’zchi  holing  boqma, boq  so’z  holini,

Ko’rma  kim  der  ani,  ko’rgilkim  ne  der.a