Пул тизими–бу мамлакатда тарихан таркиб топган ва миллий қонунчилик билан тасдиқланган пул муомаласини ташкил қилиш шаклидир. Пул тизимлари ХВИ-ХVII асрларда ишлаб чиқариш капи-талистик усулининг юзага келиши ва қарор топиши муносабати билан шаклланган, бироқ шундай бўлса ҳам, унинг айрим элемент-лари бундан анча олдин пайдо бўлган. Товар-пул муносабатлари ва ишлаб чиқаришнинг капиталистик усули ривожланиши билан пул тизимида сезиларли ўзгаришлар юз беради.

Пул тизими турлари пул қандай шаклда амал қилишига боғлиқ, яъни умумий эквивалент - товар сифатида ёки қиймат белгиси сифа-тида бўлишига қараб қуйидагича пул тизимлар мавжуд бўлган.

1. Металл пул муомаласи тизимлари. 2. Қоғоз ва кредит пуллар муома-ласи тизимлари.

Биринчи тизимда металл пул бевосита муомалада бўлади ва пул-нинг барча функцияларини бажаради, кредит пуллар эса металлга алмашиниши мумкин;

Кредит ва қоғоз пуллар муомалага киритилиши билан қоғоз пуллар муомаласи тизими юзага келган.

Мамлакатда умумий эквивалент сифатида қабул қилинган ме-таллга ва пул муомаласи базасига қараб пул тизими биметализм ва монометализм пул тизимларига бўлинади.

Биметализм – пул тизимида умумий эквивалент ролини металл (кўпинча олтин ва кумуш) бажарган, бу тизимда иккала металлдан ҳам тангаларнинг эркин муомалага чиқарилиши ва уларнинг чексиз алмашишига амал қилинган.

Параллел валюта тизимида икки металл қиймати стихияли, металл-нинг бозор баҳосига муносиб тарзда белгиланган. Бу пул тизимида дав-лат металлар орасидаги мутаносибликни ўрнатиб қўйган. Олтин ва ку-муш тангаларнинг чиқарилиши ва уларнинг аҳоли томонидан қабул қилиниши ана шу мутаносибликка мувофиқ амалга оширилган.

Биметализм ХVI-ХVII асрларда кенг тарқалган бўлиб, Ғарбий Европанинг қатор мамлакатларига XIX асрда етиб келган.

1865 йили Франция, Бельгия, Швейцария ва Италия мамлакат-лари биметализмни халқаро сулҳ – Лотин танга Иттифоқи ёрдамида сақлаб қолишга уринишган. Тузилган конвенцияда иккала металлдан ҳам 5 франк ва ундан юқори қийматли тангаларни чиқариш, олтин ва кумуш ўртасида 1:15,5 қиймат мутаносиблигини ўрнатиш шартлари кўзда тутилган.

Бироқ биметаллик пул тизимининг қўлланилиши ривожланган капиталистик хўжалик эҳтиёжларига мос эмас эди, чунки қиймат ўлчови сифатида бир вақтнинг ўзида икки металл - олтин ва кумуш-нинг қўлланилиши пулнинг ушбу функцияси табиатига тўғри кел-маган. Умумий қиймат ўлчови сифатида фақат биргина товар хизмат қилиши мумкин. Бундан ташқари, икки металл орасидаги давлат томонидан ўрнатиладиган нисбат уларнинг бозор нархига тўғри кел-мас эди. XIX аср охирида кумуш ишлаб чиқаришнинг арзонлашиши ва унинг қадрини йўқотиши натижасида олтин тангалар муомаладан хазинага кета бошлади. Бунда Коперник-Грешемнинг қонуни юзага чиққан, яъни ёмон пуллар муомаладан яхшиларини чиқариб таш-лаган.

Капитализм тараққиёти мустаҳкам пул, ягона умумий эквивалент бўлишни талаб қилди, шунинг учун биметализм ўз ўрнини мономета-лизмга бўшатиб берди.

Монометализм – бу пул тизимида ягона металл (олтин ёки ку-муш) умумий эквивалент ва пул муомаласининг асоси бўлиб хизмат қилади. Амал қилаётган танга ва бошқа қиймат белгилари қим-матбаҳо металларга алмашинилади.

Кумуш монометализми Россияда 1843-1852 йилларда, Голландия-да – 1847-1875 йилларда мавжуд бўлган.

Россия имперасида кумуш монометализми тизими 1839-1843 йилларда ўтказилган пул ислоҳоти натижасида қабул қилинган. Пул бирлиги кумуш рубли бўлган. Кейинчалик, муомалага кредит билет-лари ҳам чиқарилган, улар кумуш танга билан тенг муомалада қат-нашган ва эркин тарзда металлга алмаштирилган. Лекин бу ислоҳот сўнаётган крепостнойлик тизими давлат бюджети ва ташқи савдо баланси тақчиллиги шароитида пул муомаласини узоқроқ муддатга тартибга сола олмаган. 1853-1856 йиллардаги Қрим уруши кўп миқдорда қўшимча кредит пуллар эмиссиясини талаб қилди ва амал-да улар қоғоз пулга айланиб қолди.

Илк бор олтин монометализми (стандарт) пул тизими сифатида Буюк Британияда ХVIII аср охирида қарор топган ва қонун билан 1816 йилда тасдиқланган. Кўпчилик бошқа давлатларда бу тизим XIX аср-нинг охирларида жорий қилинган: Германияда – 1871-1873 йил-да, Швеция, Норвегия, Данияда – 1873 йилда, Францияда – 1876-1878 йилда, Австрияда – 1892 йилда, Россия ва Японияда – 1897 йилда, АҚШда - 1900 йилда.

Қиймат белгиларининг олтинга алмашинишига қараб олтин моно-метализми уч кўринишга ажратилади: олтин танга стандарти, олтин ғишт стандарти, ва олтин валюта стандарти.

Олтин танга стандарти капитализмнинг эркин рақобатига жуда мос келган, ишлаб чиқариш, кредит тизими, жаҳон савдо капитали келиб чиқишининг ривожланишига ёрдам берган. Бу стандарт қуйи-даги асосий хусусиятлар билан тавсифланади:

– мамлакат ички муомаласида тўлақонли олтин танга мавжуд бўлади, олтин пул барча функцияларни бажаради;

– хусусий шахсларга тангаларни эркин зарб қилишга рухсат эти-лади (кўпинча мамлакат зарбхонасида);

– муомаладаги тўла қийматли бўлмаган пуллар (банкнота, кредит пуллар) эркин ва чексиз тарзда олтин пулларга алмашинилади;

– олтин ва чет эл валютасини эркин тарзда олиб чиқиш ва олиб киришга ҳамда эркин олтин бозорларининг амал қилишига йўл қўйи-лади.

Олтин танга стандартининг амал қилиши Марказий эмиссия банк-ларида олтин захиралари бўлишини талаб қилган. Булар танга муома-ласининг захираси бўлиб хизмат қилган, банкноталарнинг олтинга алмашиниши таъминланган ва жаҳон пуллари захираси бўлган.

И Жаҳон уруши даврида бюджет тақчиллигининг ўсиши, унинг заёмлар чиқариш ва тобора ўсиб бораётган пул эмиссияси билан қопланиши муомалада пул ҳажмининг ортиб кетишига олиб келган. Бу пул массаси эмиссия ҳажми ва банкларнинг олтин захираларидан анчагина устун эди. Бу ҳол эса қоғоз пулларнинг олтин тангаларга эркин алмашинишини хавф остига қўйди. Бу даврда олтин танга стан-дарти урушда қатнашган давлатларда, кейинчалик эса кўпчилик бошқа мамлакатларда ҳам (АҚШдан ташқари, унда 1933 й. гача бу тизим амал қилган) ҳаёт даврини ўтаб бўлади: банкноталарнинг олтинга алмаштириш тугатилди, уни чегарадан олиб чиқиш ман қилинди, ҳамма олтин тангалар хазинага қайтарилди. И Жаҳон уруши тугагандан сўнг капитализмнинг умумий инқирози шароитида ҳеч қандай капиталистик мамлакат ўз валю-тасини барқарорлаштиришни олтин танга стандартига қайтиш асо-сида амалга ошира олмади. Ол-тин қолип стандартида, олтин танга стандартидан фарқли ўлароқ, муомалада олтин танга ва унинг эркин зарб этилиши кўзда тутил-майди. Банкнота ва бошқа тўла қийматга эга бўлмаган пуллар олтин қуйилмаларга алмашилади. Англияда стандарт 12,4 кг олтин қуйил-маси 1700 ф. ст., Францияда эса 12,7 кг олтин қуйилмаси 215 минг франкка тенглаштирилган.

Австрия, Германия, Дания, Норвегия ва бошқа мамлакатларда олтин девиз стандарти ўрнатилган, бунда ҳам олтин тангалар муома-ласи ва эркин зарб этилиши кўзда тутилмайди. Тўла қиймати бўлмаган пулларни олтинга алмашиш олтин қўйилма стандарти бўл-ган давлат валютасига алмашиш орқали амалга оширилган. Бу йўл билан олтин валюта стандарти ўрнатилган давлат пул бирлигини олтин билан билвосита алоқаси сақланиб турилган.

Шундай қилиб, олтин девиз стандартида бир мамлакат валютаси бошқа давлат валютасига боғлиқ бўлган.

1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирози натижасида олтин стандарт барча мамлакатларда бекор қилинди (масалан, Буюк Британияда – 1933 йилда, АҚШда – 1933 йилда, Францияда – 1936 йилда) ва банкноталар муомаласи қарор топди.

1944 йилда ташкил қилинган Бреттонвуд Жаҳон валюта тизими ўзи билан давлатлараро олтин-валюта стандарти тизимини, бошқача қилиб айтганда, ўз моҳияти бўйича эркин конвертацияланадиган валюта ассосида давлатлар учун олтиндоллар стандарти тизимини қарор топтирган. Олтин-доллар стандартининг моҳияти шундаки, у фақат марказий банклар учун ўрнатилган ва бунда фақат битта валюта - АҚШ доллари олтин билан алоқадор бўлган. Олтин захира салмоғининг сусайиб кетиши сабабли қўйилмаларини долларга сотиш тўхтатилди ва олтин-доллар стандартига ҳам якун ясалди.

Ривожланган капитализм шароитида банкноталар кредит табиа-тини сақлаб қолган, улар иқтисодиёт, давлатни кредитлаш учун мўл-жалланган бўлиб, расмий чиқарилади ва қоғоз-пул муомаласи қо-нуниятларига бўйсунади.