Главная » Статьи » Iqtisod va Moliya

Pulning mohiyati va uning xususiyatlari

Ўтган асрдаги иқтисодчилар пул – бу товарларнинг товари, деб ифодалашган ва унинг қуйидаги хусусиятларини изоҳлаб беришган: Биринчидан, пулнинг истеъмол қийматида бошқа товарларнинг қий-мати ўз ифодасини топади. Иккинчидан, пулда ифодаланадиган аниқ меҳнат асосини абстракт меҳнат ташкил қилади. Учинчидан, пулда ифодаланувчи хусусий меҳнат ижтимоий меҳнат сифатида намоён бўлади.

    Шунга асосланган ҳолда, пул ҳам товар, лекин бошқа товарлар-дан фарқ қилувчи хусусиятларга эга бўлган махсус товар деган хуло-сага келиш мумкин. Унинг махсус товар сифатида хусусияти шунда-ки, у барча товарларнинг қийматини ўзида ифода қилувчи, умумий эквивалент ҳисобланади.

    Умумий эквивалент ролини узоқ йиллар давомида олтин бажа-риб келган бўлса-да, товар хўжалигининг ва пул муомаласининг ри-вожланиши қоғоз пуллар, бошқа кредит воситалари юзага келишига, кредит ва пул маблағларининг банкда бир счётдан иккинчи счётга ўтказилиши каби жараёнлар бўлишига олиб келган.

Пул қандай шаклда бўлишидан қатъий назар пул бўлиб қолаве-ради. Юқоридагиларга асосланган ҳолда, пулнинг моҳиятини қуйи-дагича таърифлашимиз мумкин. Пул – бу махсус товар, умумий экви-валент бўлиб, абстракт меҳнат харажатларини ўзида акс эттиради ва товар хўжалигидаги ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларини ифодалайди.

    Бу таъриф пулнинг барча хусусиятларини ўзида тўлиқ ифода-лайди, деб айтишимиз мумкин. Булар, биринчидан; пулнинг бошқа товарлардан ажралиб турувчи махсус товарлиги; иккинчидан пул бу умумий эквивалент ягона товар бўлиб, қолган товарларнинг қий-матини ўзида ифода қилиши, (бошқа хоҳлаган бир товар бу хусу-сиятга эга бўла олмайди); учинчидан, пулнинг эквивалент сифатида товарни яратишга кетган меҳнат ва бошқа харажатларини ўзида ифо-да қилиши; тўртинчидан, пулнинг ҳар бир иқтисодий тизимда, товар ишлаб чиқаришда кишилар ўртасида юзага келадиган иқтисодий муносабатларини ифода қилиши ва бошқалардир.

    Пул тўғрисидаги эволюцион назария унинг ўлчов бирлиги ва муомала воситаси эканлигини очиб беради.

    Чет эл иқтисодчилари пулнинг иқтисодий категория сифатида моҳияти ва заруруриятига кам эътибор қаратганлар. 1857 йилда та-ниқли инглиз иқтисодчиси У.Джевонс, иқтисодий фанлар учун пул масаласи бу геометриядаги айлана квадратурасига тенг демакдир, де-ган экан. Шунинг учун чет эл иқтисодчилари бу бобни четлаб ўтиш-ган. ХХ асрнинг 50 - йилларидаги дарсликларнинг муаллифлари пул-нинг моҳиятидан кўра унинг иқтисодиётга, ишлаб чиқариш ва банд-лик, моддий ресурслар ва улардан фойдаланишга таъсирини ўрга-ниш муҳимроқдир, деб таъкидлашган ва кўп чет эл олимлари шу йў-налишда иш олиб боришган. Ҳозирги вақтда пул тўғрисида бизда мавжуд чет эл адабиётларида кўрилган масалалар фикримизнинг ис-боти бўлиши мумкин. Ҳақиқатан ҳам, бозор иқтисодиётга ўтиш ша-роитида пулнинг зарурлиги, моҳиятини тадқиқ қилишдан кўра, пул-нинг иқтисодиётга, ишлаб чиқаришга, бандликка таъсирини тадқиқ қилиш жамиятимиз учун аҳамиятлироқ деб ўйлаймиз.

 

Пулнинг турлари

 

Пул ўзининг эволюцияси жараёнида металл (олтин, кумуш, мис), қоғоз, кредит пуллар шаклида ишлатилиб келган. Қийматни ўзида ифодалашига кўра пуллар икки турга бўлинади:

– ҳақиқий пуллар;

– ҳақиқий пул издошлари - қиймат белгилари.

Ҳақиқий пуллар номинал қийматини ўзида ифодаловчи, реал қийматга эга бўлган металл пуллар бўлиб, улар ҳар хил шаклларда чиқарилган ва кейинчалик амалиётда қулай бўлган айлана (шу шакл-да металл емирилиши кам бўлади) шаклда чиқарилган. Тарихий маълумотларга кўра, биринчи тангалар бундан 26 аср олдин Лидия ва Хитойда, VII асрларда ҳозирги Марказий Осиё давлатларида, ИХ-Х асрларда Киев Русида зарб қилинган. ХVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг бошларида тангалар, асосан, олтиндан зарб қилинган, кейин-чалик, олтин ва бошқа қимматбаҳо металларни қазиб чиқариш қийин-лашуви, ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва тўлов, муомала воси-тасига бўлган эҳтиёжнинг ошиши натижасида муомалага қиймат бел-гиларини киритиш зарур бўлиб қолди. Олтин ва кумуш муомаладан йўқола борди.

Қоғоз пуллар. Пулнинг бу тури ҳақиқий пулларнинг вакили бў-либ, пулнинг муомала функцияси ривожланиши натижасида юзага келган.

Қоғоз пуллар юзага келишининг қуйидаги босқичларини келти-риш мумкин.

1-босқич – тангаларнинг узоқ вақт муомалада бўлиши, қўлдан-қўлга ўтиши натижасида емирилиши;

2-босқич – тангадаги металл таркибининг бузилиши. Давлат томо-нидан онгли равишда давлат хазинасига тушумни ошириш мақсадида тангалар металл (олтин, кумуш) миқдорининг камайтирилиши;

    Бу босқичда танга таркибининг бузилишига олтин, кумуш ва бошқа қимматбаҳо металларни қазиб чиқариш қийинлиги, улар захи-раларининг камлиги ҳам сабаб бўлган.

    3-босқич – давлат томонидан эмиссион даромад олиш мақсадида хазина билетларининг чиқарилиши.

    биринчи қоғоз пуллар ХII асрда Хитойда чиқарилган, деб кўр-сатилади. Лекин тарихий маълумотларга қараганда, 700 йилларда кумуш тангалар чиқарилгунга қадар, Бухоро давлатида қоғоз матери-аллардан пул сифатида фойдаланилган экан.

    Қоғоз пуллар Америка ва Европада ХVII- ХVIII асрларда, Рос-сияда 1769 йилда чиқарилган.

    Қоғоз пуллар деб, ҳукумат томонидан бюджет тақчиллигини қоплаш учун чиқарилган, металл пулларга алмаштирилмайдиган, ле-кин давлат томонидан маълум курс ўрнатилган пул белгиларига ай-тилади.

    Тўла олтин ва кумушдан бўлмаган тангалар муомалада пул си-фатида ишлатилса-да, уларнинг номинал миқдори реал миқдоридан фарқ қилган. Шундай бўлса ҳам, бу тангалар маълум миқдордаги ме-таллни ифодалаган. Қоғоз пуллар бўлса, муомалага чиқарилган вақт-да ва кейин ҳам узоқ йиллар давомида маълум бир миқдордаги олтин-ни ўзида ифода қилган. Аммо бирор давлатнинг пулида металлнинг зарраси ҳам бўлмаган, яъни улар қийматни белгилаб берган, холос.

    Қоғоз пулларнинг эмитенти давлат хазинаси ёки эмиссион банк ҳисобланади.

    Ўзбекистон Республикасида муомалага пул белгиларини Ўзбе-кистон Республикаси Марказий банки чиқаради. Қоғоз пулларнинг табиати уларнинг инфляцияга мойиллигини кўрсатади. Қоғоз пуллар-ни муомалага чиқаришда пул муомаласи қонуни талабларини эъти-борга олиш керак. Лекин амалиётда ҳар доим ҳам шу талаблар эъти-борга олинавермайди. Пул муомалага товар айланмаси эҳтиёжини қоплаш учунгина чиқарилиши керак. Ҳақиқатда пул юқоридагидан ташқари, бюджет тақчиллигини, давлатнинг бошқа харажатларини қоплаш учун ҳам чиқарилади, яъни эмиссия миқдори товар айлан-маси билан чекланмасдан давлатнинг молиявий ресурсларга бўлган талабларига ҳам боғлиқ бўлади. Бу, албатта, муомаладаги пул масса-сининг ўзгариб туришига, аксарият ҳолларда унинг муомалага кера-гидан ортиқча чиқиб кетишига олиб келади. Натижада пулнинг бар-қарорлигига путур етади, унинг қадри тушади, халқнинг давлатга бўлган ишончи пасаяди, тўлов балансининг барқарорлиги йўқолади, (пассив қолдиқ ҳажми ортади) миллий валюта курси тушади ва ҳ. к.

 

Кредит пуллар

 

    Ишлаб чиқариш ва товар айланмасининг ривожланиши, металл пулларнинг етишмаслиги кредит муносабатларининг ривожланишига олиб келади. Товар ва тўлов айланмасининг эҳтиёжини қоплаш мақ-садида муомалага олтин, кумуш тангалар билан бир қаторда кредит воситалари: чек, вексель, банкноталар чиқарилган.

    Кредит пуллар деб кредит муносабатлар асосида юзага келувчи, тўлов воситасини бажарувчи қиймат белгиларига айтилади.

    Кредит пуллар ўзининг мустақил қийматига эга эмас, чунки уларни яратиш учун абстракт зарурий меҳнат сарфланмайди. Кредит пуллар қоғоз пуллардан фарқ қилиб, улар бир вақтнинг ўзида қий-матни ифодалайди ва у кредит ҳужжат бўлиб, кредитор ва қарз олув-чи ўртасидаги иқтисодий муносабатни акс эттиради. Кредит пуллар-нинг асосий турларидан бири векселдир.

    Вексель – бу қарздорнинг (оддий вексель) ёки кредиторнинг (ўт-казма вексель - тратта) кўрсатилган суммани, кўрсатилган вақтда ва жойда тўлаш тўғрисидаги ёзма мажбурияти ҳисобланади.

     Тижорат векселларнинг оддий ва ўтказма турлари мавжуд. Ун-дан ташқари, маълум суммани қарзга бериш билан боғлиқ бўлган мо-лиявий векселлар мавжуд. Молиявий векселнинг бир тури хазина век-селлари бўлиб, уларда давлат қарздор сифатида иштирок қилади.

    Яна векселларнинг ўртоқлик, бронза вексель турлари мавжуд.

    Банкнота – кредит пулларнинг етакчи вакилларидан бўлиб, Мар-казий банк томонидан, векселларни ҳисобга олиш йўли билан чиқари-лади.

    Ўтмишда банкнота муддатсиз мажбурият бўлиб, хоҳлаган вақт-да уни банкка топшириб, ўрнига унда кўрсатилган суммага олтин ёки кумуш олиш мумкин бўлган.

    Вексель банкнотадан қуйидаги хусусиятлари билан фарқ қилади:

– вексель маълум муддатни ўзида ифодалайди (3-6 ой муддатга эга бўлган вексель), банкнота маълум муддат билан чегараланмайди.

– вексель бўйича векселни берган томон уни тўлашни кафолат-ласа, банкнотада уни тўлашни давлат (давлат банки) кафолатлайди.

Банкнота қоғоз пуллардан қуйидагилар билан фарқ қилади:

– келиб чиқиши бўйича қоғоз пуллар асосан муомала воситаси функциясини бажариш асосида, банкноталар тўлов воситаси функ-цияси асосида келиб чиққан:

– алмашинуви бўйича, банкноталар олдин олтин ва кумушга ал-маштирилган, қоғоз пуллар эса металларга ҳеч қачон алмаштирилма-ган;

– эмиссия қилиниши бўйича қоғоз пулларнинг банкноталардан фарқи бўлган (хазина билетларини Молия вазирлиги, банкноталарни Марказий банк чиқарган)ва ҳ. к.

    Ҳозирги замон банкноталари олтинга алмашилмайди. Лекин улар қуйидаги йўллар билан пул муомаласига келиб тушади:

– хўжаликларни банк томонидан кредитлаш орқали берилган кре-дитларнинг бир қисми муомалага кириб келади;

– давлатни кредитлаш. Яъни банкноталар давлатнинг қарз мажбу-рияти сифатида муомалага чиқади;

– актив тўлов балансига эга бўлган давлатларда расмий валюта захираларининг ўсиши орқали ва бошқалар;

    Чек вексель ва банкнотадан кейин пайдо бўлган кредит восита-си ҳисобланиб, тўловчининг ўз банкига унинг счётидан маблағни олувчининг счётига ўтказиб қўйиш тўғрисидаги буйруғидир.

    Биринчи чеклар тахминан 1683 йилларда Англияда қўлланила бошлаган.

Чекнинг қуйидаги турлари мавжуд:

1. Исми ёзилган чек – бу чек бир киши номига ёзилади ва уни бошқага бериш мумкин эмас.

2. Ордерли чек – бир киши номига ёзилган ва уни индоссамент бў-йича бошқа шахсга бериш мумкин.

3. Кўрсатилганда тўланиши лозим бўлган чек.

4. Ҳисоб чеки – нақд пулсиз ҳисоб-китобларда қўлланиладиган чек.

5. Акцептланган чек – банк чекни тўлаш бўйича розилик беради ва бошқалар.

    Чек ёрдамида банкдан нақд пул олиш мумкин. У билан тўлов-ларни ва бошқа ҳисоб-китобларни амалга ошириш мумкин.

Ҳозирги вақтда кредит пулларнинг замонавий турлари сифатида электрон пуллар ва кредит карточкалардан фойдаланилмоқда.

Банклар фаолиятида ЭҲМ лардан фойдаланиш электрон пуллар ёрдамида қарзларни тўлашни тезлаштиради. АҚШда пул маблағлари-нинг электрон ўтказиш тизими – ЕФЦ (Елеcтронис Фундс Трансферт Сустем) айланманинг самарали бўлишини таъминламоқда.

Ҳозирги замон амалиётида қўлланилаётган кредит карточкалар нақд пуллар ўрнига ҳисоб-китобларни олиб бориш учун чиқарилган бўлиб, улар жуда қулай ва бир қатор афзалликларга эга. Кредит кар-точка билан барча турдаги чакана савдо ва хизматларга ҳақ тўлаш мумкин. Ҳозирги вақтда кредит карточкалар банк, савдо хизматлари-ни тўлашга мўлжалланган.

Категория: Iqtisod va Moliya | Добавил: azizjon_ibragimov (26.01.2016)
Просмотров: 3244 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
avatar