Bemorning umumiy ko‘rinishiga qarab, gavdasining tuzilishi va skletining rivoji to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. Baland, past va o‘rta bo‘yli odamlar tafovut qilinadi. O‘rtacha olganda, erkaklarning bo‘yi 160 sm.dan 180 sm.gacha, ayollarning bo‘yi 150 sm.dan 160 sm.gacha boradi. 190 sm.dan baland bo‘y ulkan bo‘y deb, erkaklar uchun 140 sm, ayollar uchun 130 sm.dan past bo‘y pakana bo‘y deb ataladi.

Gavdaning tuzilishiga qarab, odamlarning uch asosiy konstitu- tsional tipi tafovut qilinadi: asteniklar, gipersteniklar, normosteniklar.

Astenik tipdagi kishilarning xarakterli belgisi bo‘ylama o‘lcham- larning ko‘ndalang o‘lchamlardan ustun turishidir. Teriosti yog‘ klechatkasi va muskul sistemasi sust rivojlangan. Terisi yupqa, quruq va rangsiz bo‘ladi. Ko‘krak qafasi tor va yassi, qovurg‘alar qiyshiq yo‘nalgan, epigastral burchak o‘tkir bo‘ladi, ko‘kraklar ko‘krak qafasidan qochib turadi. Bo‘yin, qo‘l va oyoqlar uzun bo‘ladi.

Giperstenik tipdagi kishilarda, aksincha, ko‘ndalang o‘lchamlar yaqqol ifodalangan. Bunday odamlar teriosti yog‘ kletchatkasining anchagina rivojlanganligi va muskullarning yo‘g‘on bo‘lishi bilan ajralib turadi. Ko‘krak qafasi kalta, keng qovurg‘alarining yo‘nalishi gorizontal, epigastral burchak o‘tmas, qorin ancha katta, bo‘yin, qo‘l va oyoqlar kalta bo‘ladi.

Normostenik — o‘rtacha tip gavdaning mutanosib tuzilganligi bilan xarakterlanadi. Bunday odamlarda teriosti yog‘ kletchatkasi o‘rtacha rivojlangan, muskullar baquvvat, ko‘krak qafasi konus- simon, epigastral burchak (pastki qovurg‘alarning xanjarsimon o‘simtaga birikish burchagi) to‘g‘ri bo‘ladi. Qo‘llar, oyoqlar va bo‘yin uzunligi normosteniklarda tana mos keladi.

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan konstitutsional tiplar funksional belgilar bilan farq qiladi. Gipersteniklarda moddalar almashinuvi susaygan, ular yog‘ to‘plab borishga, almashinuv kasalliklariga moyil bo‘ladi. Asteniklarda almashinuv jarayonlari aktiv ravishda kechadi, ular yog‘ to‘qimasini, hatto normal miqdorda ham to‘play olmaydi.

Asteniklar sil bilan ko‘proq og‘riydi. Odamning gavda tuzilishiga qarab, psixik xususiyatlarini (xarakteri, temperamenti, mizojini) va hatto, muayyan ruhiy kasalliklar (shizofreniya, epilepsiya va boshq.)ga moyilligini aniqlashga ham urinib ko‘rishgan. I.P. Pavlov mana shunday xatti-harakatlarga qarshi chiqib, organizmning fiziolgik xossalarini belgilab beradigan asosiy mezon nerv sistemasi va birinchi galda uning oliy bo‘limi — bosh miya po‘stlog‘ining funksional holati ekanligini ishonchli qilib ko‘rsatib berdi.

Odamning oriq-semizligi teriosti yog‘ qatlami va muskula- turasining nechog‘liq rivojlanganligiga bog‘liq (eti normal sog‘lom odamlarda qorindagi teri burmasi 1 sm atrofida bo‘ladi). Og‘irlik bilan bo‘y nisbati normal bo‘lganida kilogrammlar hisobida olingan og‘irlik santimetrlar hisobidagi bo‘y minus konstitutsiya tipiga taalluqli tuzatish qo‘shilgan 100 ga taxminan teng bo‘ladi (konstitu­tsiya tipiga taalluqli tuzatish gipersteniklarda plus 10 %, astenik­larda — minus 10 % dir).

Terini ko‘zdan kechirayotganda uning rangiga, turgoriga, namligiga, qon quyilgan yerlarning borligiga, tuk qoplamining holati va venalar turiga ahamiyat berish kerak. Terming rangi, asosan, unda tomirlar qay darajada rivojlanganligiga, terming qalinligi va qonning morfologik tarkibiga bog‘liq. Teridagi tomirlar turi qanchalik rivojlangan bo‘lsa, bu qon unga qizil rang berib turadi, agar teri qalin bo‘lsa, kapillarlar turi yaxshi rivojlangan bo‘lishiga qaramay, qizil rang unchalik sezilmaydi, chunki bu holda qon qalin teri qavati ostidan yaxshi ko‘rinmaydi.

Agarda qonda uni bo‘yovchi modda — gemoglobinning miqdori kam bo‘lsa (kamqonlikda), kapillar to‘r yaxshi rivojlanganiga yoki terining yupqaligiga qaramay, u rangpar bo‘ladi. Demak, terining rangparligi kamqonlikka, undagi tomirlar to‘rining yaxshi rivojlan- maganligiga, teri ustki qavatlari tiniqligining pasayishiga, shuning- dek, ko‘pincha, jahl chiqqanda, qo‘rqqanda, hushdan ketganda yuz beradigan tomirlar spastik qisqarishiga bog‘liq bo‘ladi. Surunkali nefritda tomirlar spazmi turg‘un bo‘lgani uchun terining rangparligi doimiydir.

Terining qizilligi tomirlarning kengayishiga bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha yuzga quyosh va shamolning doimiy ta’siridan yoki ko‘p ichkilik ichishdan kelib chiqadi. Ba’zan kishi g‘azablanganda, uyalganda, hushidan ketganda va hokazolarda teri tomirlarining reflektor kengayishi mumkin, shunda yuz terisi qizil rangga kiradi. Yuzning turg‘un qizilligi isitmasi bor bemorlarda, ayniqsa, isitmasi bor kamqon bemorlarda kuzatiladi. O‘pka sili bilan og‘riyotgan bemorlar bunga misol bo‘ladi, ularning rangpar yonoqlarida qizillik paydo bo‘ladi, buni ba’zan «sil qizilligi» deb ham yuritadilar. Butun teri va ayniqsa, yuzning kuchli qizarishi ba’zi zaharli moddalar, masalan, atropin, morfin, afyun, alkogol bilan zaharlanganda kuzatiladi.

Sianoz — qonda reduksiyalangan gemoglobinning mutlaq miqdori ko‘payib ketganligi munosabati bilan teri va shilliq pardalarning ko‘kimtir — binafsharangga kirib qolishidir. Umumiy va mahalliy sianoz tafovut qilinadi. Gavdaning yurakdan uzoqdagi qismlari (tirnoqlar, quloq solinchaklari burun uchi)dagi sianoz akrosianoz deb ataladi.

Umumiy sianoz yurak va o‘pka yetishmovchiligida; venoz qon o‘pkani chetlab o‘tib arteril qon bilan qo‘shilib ketadigan ba’zi tug‘ma yurak poroklarida; gemoglobinni metgemoglobinga aylantirib qo‘yadigan moddalar bilan zaharlanganda paydo bo‘ladi. Tananing cheklangan qismlarida paydo bo‘ladigan mahalliy sianoz venalarning tiqilib yoki bosilib qolganiga bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Sariqlik (icterus) — terida o‘t pigmentlarining to‘planib qolishi tufayli uning sarg‘ayishidir. Sariq kasalligida ko‘z sklerasi va qattiq tanglay hamisha sariq tusga kirib qoladiki, bu shu kasallikni boshqa sabablar (oftobda qorayish, uzoq akrixin ichish) tufayli kelib chiqadigan teri sariqligidan ajralib turadi. Sariq tusning och- to‘qligi och sariqdan sarg‘ish-yashil yoki zafaron tusgacha bo‘lishi mumkin.

Bilinar-bilinmas darajadagi sariqlik subikterlik deb ataladi. Shuni nazarda tutish kerakki, sun’iy yorug‘likda sariqlik bilinmay qolishi ham mumkin.

Terming sariq tusga kirishi hamisha qonda o‘t pigmentlari ortiqcha bo‘lganida ko‘riladi. O‘t yo‘lini o‘t toshi yoki o‘sma bekitib qo‘yib, shu yo‘l orqali jigardan ichakka o‘t odatdagicha oqib tusholmaydigan bo‘lib qolgan paytlarda ana shunday hodisa ro‘y berishi mumkin (dimlanishdan bo‘ladigan mexanik sariqlik), qondagi o‘t pigmentlarining miqdori jigar hujayralarining kasalliklari (gepa- tit)da ko‘payib ketishi mumkin, bunda jigar hujayrasida hosil bo‘lgan o‘t faqat o‘t yo‘llariga tushibgina qolmay, balki qon tomirlariga ham o‘tadi. Bu xildagi sariqlik parenximatoz sariqlik deb ataladi.

Sariqlik eritrotsitlarning zo‘r berib yemirilishi natijasida orga- nizmda o‘t pigmentlari ortiqcha to‘planib qolganida ham paydo bo‘lishi mumkin, bunda bir talay gemoglobin ajralib chiqib, undan bilirubin hosil bo‘ladi (gemolitik sariqlik). Badan terisining bronza yoki to‘q sariq rangda bo‘lishi Addison kasalligiga (buyrakusti bezlari po‘stlog‘i funksiyasi yetishmovchiligiga) xosdir.

Teriga toshma toshishi va qon quyilishi. Bemorni ko‘zdan kechirish vaqtida terisida toshmalar bor-yo‘qligini aniqlashga katta ahamiyat beriladi. Teri kasalliklarida, o‘tkir infeksion kasalliklarda juda xarakterli toshmalar uchraydi, bular tegishli qo‘llanmalarda batafsil bayon qilingan. Allergik holatlarda eshakemi (urticaria) toshib ketishi mumkin, bunday toshma badan qichitqi o‘tdan toshadigan toshmaga o‘xshagan bo‘ladi: qizarib ketgan teri yuzasidan yassi oqish toshma ko‘tarilib turadi. Eshakemi toshganida badan qichishadi.

Dog‘ (macula) — teri tomirlarining kengayishi natijasida teridagi kichik bir joyning qizarib turishidir. Pushti-qizil rangdagi katta- katta teri dog‘lari eritema deb ataladi.

Tuguncha (papula), do‘mboqcha (tuberculum) teridagi osongina qo‘lga unnaydigan hujayralar to‘plamidir. Bunday tuzilmalar ba’zan revmatizmda uchraydi: oyoq-qo‘llarda sal bezillab turadigan, kattaligi olchadek bo‘lib, qizargan teri bilan qoplangan do‘mboq- chalar (erytema nodosym) paydo bo‘ladi. Teriga qon quyilishi badan lat yeganida, mayda tomirlar infeksiyalar va zaharlardan zahar- langanida, avitaminozlarda uchraydi.

Terining namligi. Terining namligi ter chiqib turishiga bog‘liq. Terining haddan tashqari quruq bo‘lishi organizmda suv kamchil bo‘lib qolganini (masalan, ko‘p ich ketganida, qandli va qandsiz diabetda), uning oziqlanishi izdan chiqqanini, odamning umuman holdan toyganini, unda miksedema borligini ko‘rsatadi. Zo‘r berib ter chiqishi va terining ortiqcha nam bo‘lishi revmatizm, sil, Bazedov kasalligida, isitma tushiruvchi vositalar, masalan, aspi­rin (asetilsalitsilat kislota) ichilganida ko‘rinadi.

Terining turgori. Terining turgori deyilganida uning tarangligini tushunmoq kerak. Terining bu xossasi, asosan, paypaslab ko‘rish yo‘li bilan aniqlanadi, buning uchun ikki barmoq bilan terini burma qilib, ushlab ko‘rish va so‘ngra uni qo‘yib yuborish kerak. Turgor normal bo‘lsa, burmasi tez yozilib ketadi. Terining turgori undagi hujayra ichi suyuqligi, qon, limfa miqdoriga va teriosti yog‘ kletchatkasining nechog‘liq rivojlanganligiga bog‘liqdir.

Turgorning pasayib qolishi klinikada ahamiyatga ega deb hisoblanadi, odam cho‘p-ustuxon bo‘lib ozib ketganida (kaxeksiya), ko‘p suyuqlik yo‘qotganida (ich ketishi, pilorus yoki qizilo‘n- gachning torayib qolishi) shunday bo‘ladi. Teri turgori pasayib ketgan bo‘lsa, qalin yoki qo‘l panjasining orqa yuzasidan olingan teri burmasi hadeganda yozilavermaydi.

Soch va tirnoqlarning ahvoli. Qov va qo‘ltiqda jun bo‘lmasligi yoki siyrakligi jinsiy bezlar funksiyasining susayganligini ko‘rsatadi. Junlarning haddan tashqari qalin va jun chiqmaydigan sohalarda bo‘lishi, ba’zan endokrin kasalliklar borligidan dalolat beradi. Sochning to‘kilib ketishi va mo‘rt bo‘lishi Bazedov kasalligida, boshdagi sochning har yer-har yerdan uya-uya bo‘lib to‘kilishi zaxmda kuzatiladi. Sochning barvaqt to‘kilib ketishi oilaviy xususiyat tariqasida uchrashi ham mumkin. Tirnoqlarning mo‘rt bo‘lib qolishi va qatlam-qatlam bo‘lib turishi vitaminlar almashinuvi buzilganida ko‘riladi.

Limfa, muskul va suyak tizimlarini tekshirish. Limfa tugunlarining nechog‘liq kattalashgani, konsistensiyasi, harakatchanligi va og‘rish- og‘rimasligini ko‘zdan kechirish hamda paypaslab ko‘rish yo‘li bilan aniqlanadi. Limfa tugunlarining kattalashuvi regionar (mahal­liy) yoki butun sistemaga tarqalgan bo‘lishi mumkin. Limfa oqib boradigan yo‘l bo‘yida infeksiya o‘chog‘i yuzaga kelgan bo‘lsa, limfa tugunlari bunga reaksiya ko‘rsatib kattalashib ketadi. Masalan, an­gina, stomatitlarda jag‘osti va bo‘yin tugunlari kattalashadi. Limfadenoz, limfogranulematoz, silda bir talay limfa tugunlari kattalashib ketadi. Rak metastazlarida zich, g‘adir-budur, og‘ri- maydigan, teriga yopishib ketgan limfa tugunlari qo‘lga unnaydi. Limfa tugunlarida yallig‘lanish jarayonlari avj olib, ular yiringlab ketganida o‘sha tugunlar sohasida teri qizarib, tugunlarning o‘zi liqillab turadi (flyuktuatsiya). Bunday tugunlar paypaslab ko‘rila- digan bo‘lsa, bezillaydi.

Muskullarni ko‘zdan kechirishda ularning nechog‘liq rivojlan- ganligi, shuningdek, falajlar, atrofiyalar, og‘riqlar bor-yo‘qligi aniqlanadi. Sog‘lom odam organizmida bo‘shashgan holdagi muskullar ham hamisha bir qadar taranglik holatida turadi. Mana shu holat muskullar tonusi deb ataladi. Markaziy nerv sistema- sining bir qancha kasalliklari (falajlar, nevritlar, polimiyelit)da muskullar tonusining pasayishi va kuchayishi ko‘riladi.

Suyak va bo‘g‘inlarni tekshirishda og‘riqlar, qalinlashgan joylar, deformatsiyalar, bo‘g‘inlarning shishgani, shuningdek, harakat- larining hajmi singari simptomlarga ahamiyat berish kerak.

Shish. Normal miqdoridan ko‘payib ketgan suyuqlikning to‘qimalarda va to‘qima yoriqlarida yig‘ilishidan shish paydo bo‘ladi. Shishlar turli-tuman kasalliklarda paydo bo‘lishi mumkin. Suyuqlikning to‘plangan joyiga qarab, shishning turli xillarini farq- laydilar: agar suyuqlik butun organizmdagi teriosti kletchatkasida to‘plansa — anasarka, qorin bo‘shlig‘ida to‘plansa — assit, plevra bo‘shlig‘idagi — gidrotoraks, yurakoldi xaltasida to‘plansa — gidroperikardium, miya qorinchalarida yoki o‘rgimchak uyasisimon qavat ostida to‘plansa — gidrosefaliya deyiladi. Ayrim organlarda suyuqlik to‘plangan hollarda «shish» so‘zi ishlatiladi. O‘pka shishi, miya shishi, moyak xaltachasi shishi va h.k.

Tananing shishgan qismlari ustida teri taranglashadi, yaltirab turadi va o‘zining normal holatini yo‘qotadi. Agar shishgan yer bosh barmoq bilan bosilsa, u yerda barmoqning o‘rni qoladi va u sekin-asta yo‘qola boshlaydi. Shishlar turli kasalliklarda paydo bo‘lishi mumkin. Yurak kasalligi bilan og‘riyotgan bemorlarda shish o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi: ular oyoq, bel-dumg‘aza sohasi va tananing yurakdan uzoqda hamda pastroqda joylashgan boshqa joylarida paydo bo‘ladi.

Qon aylanishi buzilishining boshlang‘ich bosqichi bilan og‘riyotgan bemorlarning oyoqlarida shish kunning oxirida paydo bo‘lib, kechasi yo‘qolib, yurak mushagi dekompensatsiyasi kuchayganda shish butun tanaga asta-sekin tarqala boshlaydi va bo‘shliqlarda suyuqlik to‘planadi.

Buyrak kasalliklarida shish o‘zining joylashishiga ko‘ra, yurak- tomir kasalliklari bilan og‘riyotgan kishilardagi shishlardan farq qiladi. Buyragi kasallanganlarda shish ertalab yuzda, qovoq sohasida paydo bo‘ladi va kechga borib yo‘qolishi mumkin: ba’zi hollarda shish bemorlarning butun tanasiga tarqalgan bo‘ladi.

Distrofik shishlar uncha ko‘p bo‘lmay, faqat to‘piq sohasiga tarqaladi, lekin og‘ir elementar distrofiya yuz bergan hollarda esa butun tanaga tarqaladi. Shunday distrofik shishlar yomon sifatli o‘smalarda, silda, surunkali yiringli jarayonlarda, ba’zi yuqumli kasalliklar, masalan, terlama, dizenteriya, bezgak va boshqalarda kuzatiladi.